شاید تا چند سال اخیر برای ما ایرانیان خودروهایی که گیربکس اتوماتیک دارند، پدیده‌ای ناشناخته و جذاب محسوب می‌شدند. تنها برخی خودروهای آمریکایی و محصولات لوکس برندهایی همانند مرسدس بنز، ب‌ام‌و، تویوتا و نیسان به چنین گیربکس‌هایی مجهز بودند و تا پیش از عرضه نیسان ماکسیما و برخی خودروهای نیمه‌لوکس در بازار کشور، مونتاژ چنین خودروهایی (به جز تعداد محدودی پیکان) بسیار دور از ذهن بود. با این حال با موج جدید واردات و سپس عنایت خودروسازان وطنی به ساخت نمونه‌های اتوماتیک خودروها، دیگر این گیربکس‌ها به محصولاتی همانند پراید و MVM۱۱۰ نیز ارتباط یافتند و بخش اعظم فروش خودرو در بازار کشور به خودروهای اتوماتیک اختصاص یافت. در بازار جهانی نیز رفته رفته گیربکس‌های اتوماتیک به انتخاب اول خریداران و خودروسازان بدل شده‌اند و حتی در بازار سوپراسپرت‌ها نیز بسیاری به سراغ این گیربکس‌ها می‌روند. در این مطلب به سراغ مرگ تدریجی گیربکس دستی و خودروهای سه‌پداله می‌رویم تا با دلایل عمده این پدیده بیشتر آشنا شویم. سرآغاز اتومات‌ها شاید باورکردنی نباشد اما اولین گیربکس اتوماتیک در سال 1904 و توسط برادران اشترتوانت روی خودرو ساده‌ای که طراحی کرده بودند، نصب شد. این گیربکس دو‌سرعته که عملکردی بسیار ساده داشت، بر اساس دور موتور سعی می‌کرد تا یکی از دو سرعت مناسب را انتخاب کند. با این حال میزان خطای این گیربکس و سرعت عمل آن پایین بود، اما با توجه به سرعت پایین حرکت خودرو پدیده‌ای نوظهور و قابل ستایش بود. در دهه 30 جنرال موتورز و کرایسلر سعی کردند تا به عنوان بزرگ‌ترین خودروسازان ایالات متحده نمونه‌های بهتر و کارآمدتری بسازند و در نهایت از دهه 40، بسیاری از محصولات لوکس این دو خودروساز به گیربکس‌های اتوماتیک و نیمه اتوماتیک مجهز بودند. مشهورترین گیربکسی که در دهه 40 برای محصولات اولدزموبیل و کدیلاک قابل سفارش بود Hydra-Matic نام داشت که در حقیقت اولین جعبه دنده اتوماتیک تولید انبوه جهان است. موفقیت این جعبه دنده سبب شد تا خودروسازانی همانند رولزرویس، بنتلی، نش، ‌هادسون و حتی لینکلن نیز به سراغ جنرل موتورز بیایند و خودروهای خود را به آن تجهیز کنند. در بحبوحه جنگ جهانی دوم، مرسدس بنز نیز با کپی‌برداری از همین جعبه دنده، نمونه خودش را ساخت که از نظر جزئیات طراحی اندکی از نمونه آمریکایی برتر بود. با پایان جنگ جهانی دوم و آغاز دوران شکوه خودروسازان آمریکایی، دیگر مصرف‌گرایی و لوکس‌محوری به بازار خودرو آمریکا سرایت کرده بود و بیشتر خریداران خودرو به دنبال حداکثر امکانات و ابعاد ممکنه برای خودروشان بودند. همین امر سبب شد تا در دهه 50 همه خودروسازان آمریکایی و حتی برندهای لوکس اروپایی به سراغ این گیربکس‌ها بروند. بنابراین راحت‌طلبی آمریکایی‌ها مسبب پیشرفتی شگرف در صنعت ساخت جعبه دنده‌های اتوماتیک شد. با این حال هنوز هم بسیاری لذت سواری را در تعویض دستی دنده‌ها می‌دیدند. فراگیر شدن گیربکس جادویی و رقابت با نمونه‌های سنتی دهه 60 میلادی سرآغاز همه‌گیر شدن جعبه دنده‌های اتوماتیک بود. دیگر به جز خودروسازان لوکس دنیای اتومبیل، باقی برندها نیز رفته رفته به سراغ این جعبه دنده‌ها رفتند و در بسیاری موارد آپشن چنین جعبه دنده‌ای در کنار نمونه دستی پیش روی خریداران بود. با این حال هنوز هم جعبه دنده‌های اتوماتیک باب طبع آمریکایی‌ها بود و مردمان راحت‌طلب این دیار بیش از اروپایی‌ها و شرقی‌ها به چنین گیربکس‌هایی عنایت داشتند. در این دوره گیربکس‌های 3دنده مدرن خودروسازان آمریکایی جای نمونه‌های 4 و 2‌سرعته را گرفتند و در اروپا نیز برند ZF حکمران مطلق عرصه بود. با این حال اتفاقی مهم در ابتدای دهه 70 رفته رفته کفه ترازو را به سمت گیربکس‌های اتوماتیک سوق داد؛ بحران نفتی ابتدای دهه 70 میلادی و افزایش ناگهانی قیمت سوخت سبب شد تا در کنار کاهش حجم پیشرانه‌ها و نیاز مبرم به تکنولوژی‌هایی همانند سیستم سوخت‌رسانی انژکتوری، گیربکس‌های اتوماتیک نیز به عنوان عاملی برای کاهش مصرف سوخت بیش از پیش در کانون توجهات قرار گیرند. همین نکته در کنار افزایش توجه خریداران خودرو به تکنولوژی و راحت‌طلبی (حتی در اروپا و آسیا) و بهبود وضعیت اقتصادی در خاورمیانه و شرق دور سبب شد تا گیربکس‌های اتوماتیک در دهه 70 به طور کامل جاافتاده، در دهه 80 نیاز مبرم برخی خودروها باشند؛ به گونه‌ای که حتی فراری نیز برای محصول لوکس و جادار خود یعنی سری 400/412 به سراغ جنرال موتورز رفت و جعبه دنده 4 سرعته‌ای را برای آن انتخاب کرد. دهه80 که از نظر بسیاری دوران اوج تکنولوژی‌گرایی در قرن بیستم است، به نحوی دوران اوجی برای جعبه دنده‌های اتوماتیک نیز بود. با این حال در این دوره مسئله دیگری که به گسترش نفوذ گیربکس اتوماتیک در سطوح مختلف بازار کمک کرد، افزایش بار ترافیکی کلانشهرهای اروپا، آسیا و آمریکا بود. برای مثال، ترافیک سرسام‌آوری که در هنگ‌کنگ، توکیو، نیویورک و لندن از این دهه به طور جدی گریبانگیر رانندگان شد، مالکان را به سمت استفاده از این گیربکس‌ها سوق داد. بسیاری از کمردرد و پادرد ناشی از استفاده مکرر از کلاچ در ترافیک سنگین کلافه می‌شدند و به دنبال خرید یک خودرو اتوماتیک برای استفاده روزمره بودند. رسوخ به دنیای سرعت تا پیش از دهه 80 میلادی تنها دلیل خودروسازان برای حذف کلاچ، راحتی راننده و تعویض خودکار دنده بود. بسیار پیش از آنکه مفهوم تعویض دنده بدون کلاچ و گیربکس‌های تیپ‌ترونیک در دنیای مدرن مطرح شود، خودروسازان بسیاری چنین سیستمی را با تکنولوژی‌های ساده‌تر به عرصه کاربرد وارد کرده بودند. با این حال در اواخر دهه80 بود که بحث گیربکس‌هایی که برای افزایش سرعت تعویض دنده و کاهش سکته ناشی از تعلل راننده در گرفتن و رها کردن کلاچ و تعویض دنده، سیستمی نیمه‌اتوماتیک داشتند، مطرح شد. موفقیت این گیربکس‌ها در فرمول یک و سپس سایر مسابقات اتومبیلرانی از جمله رالی سبب شد تا رفته رفته چنین گیربکس‌هایی بیش از پیش مطرح شوند. اما تا مدت‌ها چنین جعبه دنده‌هایی فقط به خودروهای مسابقه‌ای و عرصه پیست محدود شده، کمتر خودروسازی جرات ساخت نمونه‌ای خیابانی برای آنها داشت. با اینکه امثال پورشه تا پیش از آن گیربکس‌های تیپ‌ترونیک را ‌روی محصولات اسپرت خود نصب کرده بودند، اما اولین خودروسازی که در دهه 90 میلادی تصمیم گرفت تا چنین جعبه دنده‌ای را روی خودرو خیابانی نصب کند، فراری بود. F355 با آپشن F1 اولین بار در اواسط این دهه معرفی شد که در آن دو اهرم کوچک پشت غربیلک فرمان تعبیه شده بودند که وظیفه تعویض دنده را برعهده داشتند و دیگر خبری از کلاچ نبود. با آنکه این جعبه دنده بیش از آنکه به مذاق خودرو‌دوستان و رانندگان حرفه‌ای خوش بیاید، نظر متخصصان را به خود جلب کرد، اما همین تحول به‌ظاهر ساده سنگ‌بنای تحولی عجیب و غیرقابل باور در 20سال آینده را بنا کرد. خداحافظ پدال کلاچ؟ تحولاتی که در دهه 90 در فناوری‌های مرتبط با جعبه دنده‌های اتوماتیک و اضافه‌شدن تکنولوژی‌های دیگری همانند CVT و کلاچ دوبل ایجاد شده بود، به همه‌گیری بیشتر این پدیده انجامید و دیگر در میان خودروهای شهری اقتصادی، سدان‌های متوسط و خودروهای لوکس و شاسی‌بلند وجود چنین آپشنی حیاتی بود. از همان ابتدای قرن جدید اما علاوه بر خودروهای روزمره و متوسط، ابرخودروها نیز به وادی گیربکس‌های اتوماتیک وارد شدند. تا پیش از این کوپه‌های لوکس و بزرگی همانند محصولات مرسدس بنز و بنتلی تنها مجهز به چنین گیربکس‌هایی می‌شدند اما با پیشرفته‌تر‌شدن جعبه دنده‌های سبک F1 و افزایش سرعت تعویض دنده و پدیدار‌شدن سیستم‌های کمکی همانند Launch Control، دیگر نیاز مبرمی به چنین جعبه دنده‌هایی در ابر خودروها نیز حس می‌شد. دیگر جعبه دنده‌های F1 نه‌تنها به‌راحتی سواری‌ که به افزایش قابل توجه شتاب‌گیری خودرو کمک شایان ذکری می‌کردند. برای پیروزی در هر بررسی و جدالی نیاز به چنین تکنولوژی‌های یاری‌رسانی احساس می‌شد و خودروسازان نیز علاقه‌ای به شکست در جدال‌های حیاتی و حیثیتی نداشتند. علاوه بر این، جذابیت عملکرد این جعبه دنده‌ها سبب شد تا بسیاری از خودروسازان تصمیم بگیرند تا روی خودروهای اقتصادی و غیراسپرت خود برای ظاهرسازی و ایجاد حس اسپرتی از همین سیستم استفاده کنند. در نهایت شیوع جعبه دنده‌های اتوماتیک و نیمه اتوماتیک به یک اپیدمی جهانی بدل شده است. آینده؟ به‌تازگی اخبار عجیبی از بسیاری از محافل خودرویی شنیده می‌شد مبنی بر اینکه دیگر هیچ فراری، لامبورگینی و ب‌ام‌و سری M و مرسدس سری AMG تولید انبوهی به گیربکس‌های دستی مجهز نخواهد شد. علاوه بر این، بسیاری از خودروسازان نیز برای کاهش مصرف سوخت و میزان آلایندگی‌ها سعی در تبلیغ بیشتر خودروهای اتوماتیک دارند. در کنار این باید به روند کلی خودروهای برقی و نبود گیربکسی مشابه خودروهای بنزینی و احتراق داخلی در آنها اشاره کرد. با تمام این اوصاف باید انتظار داشت که ما رأی بر انقراض دسته دنده بدهیم. اما چنین رویدادی به این سادگی و به این سرعت انجام نخواهد شد. هنوز هم بسیاری از خودروسازان در کشورهای در حال توسعه برای ارضای نیاز جامعه برای خودرویی با قیمت بسیار پایین نیازمند تولید خودروهایی با گیربکس‌های دستی هستند. علاوه بر این، هنوز هم خودروسازانی همانند کترهام، لوتوس و پورشه که به لذت رانندگی و درگیر شدن راننده با خودرو بیش از همه چیز اهمیت می‌دهند، به وجود چنین گیربکس‌هایی نیاز دارند. با این حال شاید روزی فرا رسد که انسان با پدال سومی به نام کلاچ بیگانه شود و تنها در کتب تاریخ علم بخواند که زمانی پدالی وجود داشت که با فشردن آن انتقال قدرت قطع می‌شد!