محمد گنجوی‌نیا * برای بررسی علل بروز حادثه/ سانحه در سطح باند به اطلاعات زیادی نیاز است. بدون شک با داشتن اطلاعات بیشتر به ویژه درباره عوامل انسانی خیلی بهتر می‌توان به علــل حادثه/ سانحه در ســـطح باند پی برد زیرا عوامــل انســانی از جــمله عناصر عمــده در بــــروز آن‌ها اســت.
کارشناسان می‌گویند با وجود پیشرفت‌های خیلی سریع در فناوری پیشرفته تعامل انسان با این فناوری‌ها، باید با برنامه‌ریزی‌های حساب‌شده‌ای پیش رفت. در این میان خلبانان، مراقبان پرواز و اداره‌کننـــدگان فرودگاه‌ها بیشترین نگرانی‌ها را از خود نشان می‌دهند.
آخرین سانحه هوایی روی باند در ایالات‌متحده 11سال پیش در 27 اوت سال 2006روی داد که در آن یک‌فروند هواپیمای بمباردیر شرکت هواپیمایی کام‌ایر به خاطر اشتباه خلبانان از باند کوتاه‌تر فرود به پرواز درآمد و از انتهای باند خارج و منفجر شد.
افزایش سوانح
از سال 2011 تاکنون تعداد سوانح ناشی‌از برخورد هواپیما با هرآنچه که در کنار باند قرار دارد، رو به افزایش بوده است. این سوانح به آسیب‌های هواپیما، اموال فرودگاه و تجهیزات زمینی منجر شده است.
این تعداد تا سال 2011 در حال نوسان بوده است ولی از سال 2011 همچنان روند افزایشی را نشان می‌دهد.
گفته می‌شود که با اجرای سامانه گزارش‌های داوطلبانه مراقبان پرواز و تقویت فرهنگ ایمنی، گزارش‌های بیشتری از موارد ایمنی باند ارسال شده است. بنابراین کارشناسان با طبقه‌بندی اطلاعات به‌دست‌آمده می‌توانند علل منجر به سانحه/ حادثه در سطح یا محوطه باند را شناسایی کنند و راهکارهای لازم را ارائه دهند.
سازمان هواپیمایی کشوری ایالات‌متحده از سال 2011 تا 2017 تعداد 12857سانحه/ حادثه را در باند گزارش کرده است. از میان 1341گزارش دریافت‌شده در بین سال‌های 2016 تا 2017، 6مورد بسیار خطرناک و جدی بوده‌اند.
66 درصد از 1341 مورد گزارش‌شده ناشی‌از رعایت‌نکردن مقررات از طرف خلبان بوده است و 17درصد به آسیب‌های عابران پیاده و خودروها و 16درصد به عملکرد مراقبت پرواز مربوط می‌شود. از میان 6مورد بسیار جدی، 4مورد به مراقبت پرواز و 2مورد به رعایت نکردن دستورالعمل‌ها از طرف خلبان مربوط می‌شود.
عبور از خط توقف
سازمان هواپیمایی کشوری ایالات‌متحده عنوان می‌کند که 27درصد از موارد ایمنی گزارش‌شده در سال 2016 مربوط‌به عبور هواپیما از خط توقف می‌شود چون خلبانان به دستورالعمل مراقبت پرواز که از آن‌ها می‌خواهد پشت خط‌توقف باقی بمانند، توجه نکرده و از آن گذشته‌اند.
در 14درصد گزارش‌ها نیز خلبان (بدون دریافت دستورالعمل مبنی‌بر توقف در پشت این خط) از خط توقف عبور کرده است، در حالی که باید پشت این خط توقف می‌کرده است تا مجوز عبور از آن را دریافت کند. در 5درصد موارد خلبانان دستورالعمل مراقبت پرواز را نادیده گرفته‌اند و در 3درصد نیز بدون دریافت مجوز از باند به پرواز درآمده‌اند.
در بیشتر موارد «برقراری ارتباط موثر» مهم‌ترین عامل بروز این نوع سوانح/ حوادث تشخیص داده شده است. از جمله عوامل کاهش‌دهنده خطر در این گونه موارد، انصراف از نشستن خلبان است که در 45درصد موارد خلبان از نشستن انصراف داده است.
از میان 74مورد مربوط‌به خطای خودرو عابران، تقریبا در نیمی از این موارد راننده خودرو بدون دریافت مجوز از مراقبت پرواز وارد باند شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که راننده خودرو متوجه دستورالعمل نشده و وارد باند شده است.
اقدام پیشگیرانه یا کاهش‌دهنده خطر برخورد با باند، شامل دستورالعمل مراقب پرواز است که از خلبان خواسته از فرود هواپیما خودداری کند یا از نشستن انصراف دهد.
بررسی 265گزارش نشان می‌دهد که 63درصد این موارد مربوط‌به مجوز پرواز به خلبان است، در حالی که هنوز یک هواپیما یا خودرو روی باند بوده است. در 19درصد موارد نیز مراقب پرواز، هواپیماهای در حال تقرب را تحت نظر نداشته است و در 35درصد موارد مراقب پرواز به کنترل هواپیماهای دیگر مشغول بوده است.
برای کاهش این گونه موارد از سامانه رادار سطح فرودگاه فناوری ماهواره‌ای و مشخص‌کردن موقعیت هواپیما با استفاده از سیگنال‌های شناسایی که از هواپیما پخش می‌شود، استفاده می‌شود.
بررسی گزارش‌های داوطلبانه
دفتر دریافت اطلاعات و گزارش‌های ایمنی اظهار می‌دارد که از سال 2012 تا 2017 تعداد 11168گزارش مربوط‌به سانحه/ حادثه روی باند دریافت کرده است. تعداد گزارش‌های دریافت‌شده در بین سال‌های 2014 تا 2016 تقریبا ثابت بوده است.
از سال 2012 تاکنون 40درصد گزارش‌های داوطلبانه دریافت‌شده مربوط‌به خلبانان هواپیماهای شخصی و 35درصد نیز به خلبانان شرکت‌های مسافربری مربوط می‌شود. 90درصد این موارد نیز در فرودگاه‌های دارای برج مراقبت روی داده است.
تعداد 770مورد ثبت‌شده برای بررسی‌های بیشتر به گروه‌های بررسی ارجاع شده است که 15درصد از آن‌ها مربوط‌به مراقبت پرواز می‌شود.
عوامل انسانی 87درصد موارد گزارش‌شده را شامل می‌شود. از میان عوامل انسانی 76درصد آن مربوط‌به هوشیاری از محیط، 55درصد به‌خاطر برقراری نامناسب ارتباط، 53 درصد به علت سردرگمی و 31درصد نیز به خاطر حواس‌پرتی خلبانان است.
در 50مورد آخر که به‌خاطر قطع‌شدن یا برقرارنشدن ارتباط مناسب بین خلبانان بوده است، مواردی مانند اشغال فرکانس رادیویی، اشکال فنی در رادیوها، مشکل زبان، فراموشی لحظه‌ای و اشتباه در درک دستورالعمل‌های مراقبت پرواز از عمده عوامل خطرآفرین بیان شده‌اند.
در یکی از موارد خلبانان در گزارش داوطلبانه خود چنین عنوان کرده است: «به‌خاطر شلوغی در فرکانس برج مراقبت و صحبت‌کردن همزمان چند خلبان در یک فرکانس تصور کردم که مجوز بلند شدن از باند برای پرواز من است و بدون تایید دوباره از باند پرواز بلند شدم.»
پس‌از بررسی50گزارش آخر مربوط‌به سردرگم‌شدن، کارشناسان متوجه شدند که مواردی مانند تابلوهای شناسایی محوطه فرودگاه، مشکل زبان، شرایط آب و هوایی یا دستورالعمل‌های نامشخص مراقبت پرواز ازجمله عوامل مهم خطرآفرین تشخیص داده شده‌اند. استفاده نامناسب از اصطلاحات مکالمات رادیویی به هنگام صحبت‌کردن در رادیو، رفت‌وآمد کارکنان و تداخل عملیات ساختمان‌سازی در محوطه داخل فرودگاه نیز می‌توانند خطرآفرین و گیج‌کننده باشند.
یکی از خلبانان در گزارش داوطلبانه برخورد چنین نوشته است: «به‌خاطر ادامه عملیات ساخت و ساز در فرودگاه که برایم ناآشنا نیست، چند چیز فکرم را مشغول کرده بود. پروازی طولانی در پیش داشتم و پیش‌بینی آب و هوای فرودگاه به هنگام برگشتن فکرم را از اینکه باید دستورالعمل پیچیده رسیدن به باند را دنبال کنم منحرف کرد و به جای باند 22 چپ به طرف باند 23 راست رفتم.»
در پی شفافیت
تا پیش از اینکه ایکائو در سال 2008 توصیف سانحه/ حادثه در باند را تغییر دهد، گزارش‌های داوطلبانه ایمنی به‌صورت متفاوتی طبقه بندی می‌شدند چون پیش‌از آن گزارش‌ها در طبقه‌بندی جداگانه‌ای قرار می‌گرفتند.
این امر می‌تواند یکی از دلایلی باشد که نشان می‌دهد تعداد این نوع حوادث/ سوانح همچنان یکنواخت مانده است. بنابراین کارشناسان نمی‌توانند روند کاهش یا افزایش این نوع حوادث/ سوانح را مشخص کنند.
پیشرفت فناوری
در حال حاضر پیشرفت‌های فناوری در کاهش رویدادها در باند تاثیر بسزایی داشته‌اند. از آن جمله می‌توان به سامانه هشداردهنده برخورد روی باند اشاره کرد. این سامانه اطلاعات مربوط‌به فعالیت‌های روی باند را به راننده‌ها می‌دهد. نقشه متحرک داخل کابین خلبان نیز ازجمله فناوری‌های جدید است .
بیست فرودگاه شلوغ در ایالات‌متحده به چراغ‌های نشان‌دهنده وضعیت باند مجهز شده‌اند. هنگامی که وسیله‌ای مانند خودرو یا هواپیما روی باند باشد، این چراغ‌ها موقعیت وسیله را نشان می‌دهد. این سامانه در برج مراقبت قرار دارد. تابلوهای نشان‌دهنده موقعیت خزش راه‌ها نیز باید با پایه‌های بلندتر و محافظت شده نصب شوند.
سامانه‌های جدید، نشانه‌ها و تابلوهای راهنما با طراحی‌های جدید نقش بسزایی در کاهش خطرهای محوطه فرودگاه داشته‌اند.
* محمد گنجوی‌نیا - خلبان
