بازار خودرو در ایران همواره یکی از پرچالش‌ترین حوزه‌های اقتصادی کشور بوده است؛ بازاری که به‌دلیل نوسان‌های شدید، حضور پررنگ واسطه‌ها و نبود شفافیت در قیمت‌گذاری، کمتر توانسته تعادل واقعی میان عرضه و تقاضا را تجربه کند.
در سال‌های اخیر، سیاست‌گزاران و فعالان بازار به دنبال یافتن راهکارهایی برای کاهش التهاب و ایجاد مسیرهای جدید تامین مالی بوده‌اند. یکی از تازه‌ترین اقدامات در این مسیر، ورود خودرو به سازوکار «گواهی سپرده کالایی» در بورس کالای ایران است؛ مدلی که پیش‌تر در بازارهایی چون طلا، محصولات کشاورزی و فلزات آزموده شده و حالا در بخش خودرو، با پیشگامی ایران‌خودرو در حال اجراست.
۱. گواهی سپرده خودرو چیست و چگونه کار می‌کند؟
«گواهی سپرده خودرو» اوراق بهاداری است که مالکیت یک یا چند دستگاه خودرو (یا معادل بخشی از آن) را نشان می‌دهد. در این مدل، خودرو توسط انباردار یا مرکز تحویل مورد تایید بورس کالا دریافت و انبار می‌شود و در ازای آن، گواهی سپرده برای خریدار صادر می‌شود.
خریدار می‌تواند این گواهی را در بازار ثانویه بفروشد، یا در زمان مقرر با ارائه آن، خودرو را به‌صورت فیزیکی تحویل بگیرد.
این سازوکار، چند هدف کلیدی را دنبال می‌کند:
ایجاد مرجع قیمتی شفاف و رسمی
کاهش نقش واسطه‌ها در معاملات
تسهیل سرمایه‌گذاری خرد در بازار خودرو
تامین مالی مطمئن برای خودروساز
۲. مزایای کلیدی این ابزار برای اقتصاد و بازار خودرو
الف) جذب سرمایه‌های خرد و افزایش مشارکت عمومی
یکی از موانع بزرگ ورود به بازار خودرو، بهره‌مندی از سرمایه کلان است. با گواهی سپرده، افراد می‌توانند با مبالغ کمتر حتی معادل کسری از قیمت خودرو – وارد این بازار شوند. این امر نه تنها مشارکت عمومی را بالا می‌برد، بلکه عمق بازار را نیز افزایش می‌دهد.
ب) کشف قیمت شفاف و کاهش فضای سوداگری
در معاملات گواهی سپرده، قیمت بر اساس عرضه و تقاضای واقعی در تالار بورس کشف می‌شود. این فرآیند، رانت و اختلاف قیمت‌های غیرمنطقی بین کارخانه و بازار آزاد را به حداقل می‌رساند و مرجعیت قیمتی را به یک بستر رسمی منتقل می‌کند.
ج) کاهش هزینه‌ها و ریسک نگهداری برای سرمایه‌گذار
دارنده گواهی نیازی به انبار، بیمه یا نگهداری خودرو ندارد. این مسئولیت‌ها برعهده انباردار مورد تایید بورس است که خودرو را تا زمان تحویل نهایی نگه می‌دارد.
د) مزیت دو سویه برای تولیدکننده و مصرف‌کننده
تولیدکننده: امکان پیش‌فروش رسمی و شفاف، دسترسی سریع‌تر به نقدینگی و برنامه‌ریزی بهتر برای تولید.
مصرف‌کننده: حذف قرعه‌کشی و امکان خرید تدریجی بدون الزام به پرداخت یکجای مبلغ کامل.
۳. تجربه بازارهای جهانی
آمریکا – اوراق نفت خام
در بورس کالای نیویورک، گواهی سپرده نفت به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد بدون نگهداری فیزیکی، از نوسانات قیمت بهره ببرند. این مدل سالانه میلیاردها دلار گردش مالی ایجاد می‌کند.
چین – برنج و فولاد
بورس کالای دالیان با صدور گواهی سپرده برای کالاهایی چون برنج و فولاد، توانسته است نوسانات شدید قیمتی را کنترل و بازار را عمیق‌تر کند. این تجربه می‌تواند الگوی مناسبی برای خودرو در ایران باشد.
۴. چالش‌ها و ریسک‌های احتمالی
۱) استانداردسازی و تنوع محصولات
برخلاف کالاهای همگن، خودروها از نظر مدل، رنگ، آپشن و سال تولید متفاوت هستند. این امر فرآیند دسته‌بندی و صدور گواهی را پیچیده‌تر می‌کند.
۲) هزینه انبارداری و بیمه
انبارداری خودرو به زیرساخت خاص و هزینه بالاتری نسبت به سایر کالاها نیاز دارد. در ابتدای کار، این موضوع می‌تواند قیمت گواهی را تحت فشار قرار دهد.
۳) تاثیر بر قیمت بازار آزاد
در صورت افزایش زیاد قیمت در بورس، احتمال سرایت آن به بازار آزاد وجود دارد. برای کنترل این ریسک، ورود نقدینگی باید مدیریت شود.
۴) ضرورت رگولاتوری دقیق
نهادهای ناظر باید با تعیین سقف خرید برای هر کد بورسی و نظارت بر انبارها، از دستکاری قیمت و رفتارهای سفته‌بازانه جلوگیری کنند.
۵. نقش ایران‌خودرو به‌عنوان پیشگام
ایران‌خودرو به‌عنوان بزرگ‌ترین خودروساز کشور، نقشی کلیدی در موفقیت این طرح ایفا می‌کند. این شرکت با عرضه محصولات از طریق گواهی سپرده، چند مزیت مهم را وارد بازار کرده است:
اعتمادسازی از طریق شبکه گسترده نمایندگی‌ها و مراکز تحویل
تضمین کیفیت و اصالت خودروهای عرضه‌شده
همکاری نزدیک با بورس کالا برای استانداردسازی فرآیندها
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انبارداری و دیجیتال
۶. چشم‌انداز آینده
با گسترش این مدل، می‌توان انتظار داشت که:
بورس کالا به مرجع اصلی قیمت خودرو تبدیل شود.
نقدینگی سرگردان به جای بازارهای غیرمولد به سمت تولید هدایت شود.
خریداران خرد و کلان، هر دو امکان مشارکت امن و شفاف را داشته باشند.
فضای واسطه‌گری و دلالی به‌شدت محدود شود.
گواهی سپرده خودرو، اگر با برنامه‌ریزی و نظارت صحیح اجرا شود، می‌تواند نقطه عطفی در اصلاح ساختار بازار خودرو باشد. این ابزار، ضمن جذب سرمایه‌های خرد و افزایش شفافیت، رابطه میان تولیدکننده و مصرف‌کننده را متعادل‌تر می‌کند.
ایران‌خودرو با بهره‌گیری از تجربه، زیرساخت و اعتبار خود، توانسته آغازگر این مسیر باشد و الگویی نو برای کل صنعت‌خودرو ارائه دهد؛ الگویی که نه‌تنها در کنترل قیمت و کاهش التهاب بازار مؤثر است، بلکه به توسعه بازار سرمایه و جذب نقدینگی مولد نیز کمک می‌کند.
