در شرایطی که کشور با چالش ناترازی در حوزه انرژی روبه‌رو است و واردات بنزین به یک دغدغه ملی تبدیل شده، احیای خودروهای عمومی گازسوز به‌ویژه وانت‌بارها می‌تواند یکی از اقدامات راهبردی و کم‌هزینه برای مدیریت مصرف سوخت در کشور باشد. در سال‌های اخیر، روند تولید خودروهای گازسوز به‌دلایل گوناگون ازجمله کاهش انگیزه تولیدکنندگان، ضعف زیرساخت‌ها و تغییر سیاست‌های دولتی با افت مواجه شده بود. اما اکنون با امضای تفاهم‌نامه‌ای میان شرکت زامیاد به‌عنوان تولیدکننده وانت‌های سبک و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، مسیر تازه‌ای برای توسعه وانت‌های گازسوز هموار شده است؛ مسیری که در صورت تداوم و گسترش، می‌تواند نقش موثری در بهبود تراز انرژی کشور ایفا کند.

تصویری از وضعیت فعلی: سهم ناچیز وانت‌های گازسوز

بر اساس آمارهای رسمی، تولید خودروهای دوگانه‌سوز در ایران طی یک دهه اخیر روندی نزولی داشته است. درحالی ‌که در سال‌های ابتدایی دهه 90 خورشیدی، سهم خودروهای گازسوز از کل تولید کشور به بیش از 10 درصد می‌رسید، این رقم در سال‌های اخیر به‌کمتر از 3 درصد کاهش یافته است. این روند به‌ویژه در بخش وانت‌ها که سهم مهمی در حمل‌ونقل درون‌شهری، جابه‌جایی کالا و باربری سبک دارند، نگران‌کننده بوده است.

در سال ۱۴۰۲، تعداد وانت‌های دوگانه‌سوز تولیدشده توسط خودروسازان بزرگ کشور (ایران‌خودرو و سایپا) در حدود 20 هزار دستگاه بوده است؛ رقمی بسیار پایین نسبت به‌نیاز واقعی بازار. این درحالی است که براساس گزارش‌های رسمی، نزدیک به 2.5 میلیون وانت در کشور تردد می‌کنند که بخش عمده آن‌ها صرفا بنزینی هستند و سهم خودروهای گازسوز در بین آن‌ها بسیار کمتر از مقدار مورد نیاز است.

نبود سیاست‌های تشویقی برای تولیدکننده و خریدار، ضعف زیرساخت جایگاه‌های گاز و مشکلات فنی خودروهای گازسوز نسبتا قدیمی، از عوامل کلیدی کاهش استقبال از این نوع خودروها بوده‌ است. با این حال، تحولات جدید و فشار فزاینده ناترازی بنزین، بر لزوم بازنگری در سیاست‌های کلان تاکید می‌کند.

تفاهم‌نامه زامیاد و شرکت ملی پالایش و پخش

در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳، شرکت زامیاد به‌عنوان زیرمجموعه گروه خودروسازی سایپا و تولیدکننده خانواده محصول نیسان آبی، تفاهم‌نامه‌ای با شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران امضا کرد. هدف این تفاهم‌نامه، توسعه و عرضه وانت‌های گازسوز برای ناوگان عمومی و خدمات شهری اعلام شده است. در این توافق، تامین هزینه بخشی از تجهیزات و زیرساخت‌های تبدیل به‌گازسوز و نیز تامین گاز طبیعی برای این خودروها در سطح شهرها و جاده‌ها نیز مورد توجه قرار گرفته است.

در صورت اجرای موفق این تفاهم‌نامه، می‌توان انتظار داشت که تولید وانت‌های گازسوز به‌بیش از ۱۰ هزار دستگاه در سال افزایش یابد؛ رقمی که اگرچه هنوز کافی نیست، اما گام اول در بازسازی اعتماد به‌خودروهای دوگانه‌سوز به‌ویژه در بخش باری محسوب می‌شود. زامیاد همچنین اعلام کرده که نسخه‌های جدید وانت نیسان با موتور ارتقایافته و کیت گازسوز نسل جدید به‌زودی وارد بازار می‌شوند. این خودروها ضمن کاهش مصرف بنزین، استانداردهای آلایندگی بهتری نیز خواهند داشت.

اثرات مثبت استفاده از وانت‌های گازسوز بر ناترازی انرژی

ناترازی بنزین در ایران به‌دلیل مصرف بالا، توسعه ناکافی پالایشگاه‌ها و رشد تیراژ خودروها، به مرحله بحرانی رسیده است. براساس اعلام شرکت ملی پالایش و پخش، مصرف روزانه بنزین در کشور در برخی روزها به‌بیش از ۱۳۰ میلیون لیتر رسیده؛ درحالی ‌که ظرفیت پالایش کشور حدود ۱۱۰ میلیون لیتر است. این به‌معنای واردات روزانه تا ۲۰ میلیون لیتر بنزین در برخی مقاطع است؛ اقدامی پرهزینه که با نرخ ارز آزاد، بار مالی شدیدی بر دولت تحمیل می‌کند.

درچنین شرایطی، گسترش خودروهای گازسوز، به‌ویژه در ناوگان حمل‌ونقل عمومی و وانت‌بارها که کارکرد روزانه و پیمایش بالایی دارند، می‌تواند مصرف بنزین را به‌طور مستقیم کاهش دهد. وانت‌ها به‌طور متوسط روزانه ۱۵ تا ۲۰ لیتر بنزین مصرف می‌کنند و جایگزینی آن با گاز طبیعی می‌تواند کاهش چشمگیری در مصرف بنزین به‌همراه داشته باشد.

گاز طبیعی فشرده (CNG) تولید داخلی دارد، هزینه کمتری برای دولت و مصرف‌کننده دارد و از نظر زیست‌محیطی نیز آلودگی کمتری نسبت به‌بنزین ایجاد می‌کند. با استفاده از گازسوز کردن وانت‌ها، علاوه‌بر کاهش واردات بنزین، امکان اختصاص سوخت مایع به‌صادرات نیز فراهم می‌شود.

مشکلات زیرساختی و راهکارهای پیشنهادی

البته اجرای موفق طرح گسترش وانت‌های گازسوز، مستلزم حل برخی چالش‌های کلیدی است. نخستین و مهم‌ترین مشکل، کمبود جایگاه‌های استاندارد CNG به‌ویژه در جاده‌ها و مناطق روستایی است. بسیاری از رانندگان وانت، به‌دلیل نگرانی از نبود گاز در مسیر یا شلوغی بیش ‌از حد جایگاه‌ها، همچنان ترجیح می‌دهند از خودروهای بنزینی استفاده کنند. بنابراین، توسعه شبکه توزیع گاز فشرده باید هم‌زمان با تولید خودروهای گازسوز دنبال شود.

مشکل دوم، کیفیت تجهیزات گازسوز در خودروهای داخلی است. بسیاری از وانت‌های گازسوز نسل قبل، به‌دلیل استفاده از کیت‌های غیراستاندارد و افت توان موتور، با نارضایتی مشتریان مواجه شدند. برای جلب اعتماد دوباره بازار، خودروسازان باید از سیستم‌های گازسوز پیشرفته، با استاندارد آلایندگی یورو ۵ به‌بالا استفاده کنند و همچنین توان فنی خودرو در حالت گازسوز را ارتقا دهند.

در کنار این موارد، نیاز به مشوق‌های مالی برای خریداران نیز احساس می‌شود. ارائه تسهیلات خرید، معافیت مالیاتی، بیمه ارزان‌تر و سهمیه‌های ویژه گاز برای وانت‌های گازسوز می‌تواند مشوقی موثر برای استقبال بازار باشد.

نقش سیاست‌گزاران و الزامات قانونی

برای اجرای موفق این برنامه، مشارکت جدی وزارت صمت، سازمان ملی استاندارد، سازمان محیط‌زیست، شهرداری‌ها و دیگر نهادهای مرتبط ضروری است. دولت می‌تواند از طریق الزام قانونی برای گازسوز شدن بخشی از ناوگان جدید حمل بار، به‌تحقق این هدف کمک کند. همچنین وضع مالیات بر مصرف بنزین یا سهمیه‌بندی هوشمند سوخت برای خودروهای عمومی، می‌تواند انگیزه گذار به‌سمت گاز را افزایش دهد.

از سوی دیگر، تجربه کشورهایی مانند هند، آرژانتین و پاکستان نشان داده است حمایت ساختاری از خودروهای گازسوز، می‌تواند ضمن کاهش آلودگی هوا و وابستگی به واردات، باعث ایجاد اشتغال در صنایع وابسته مانند خدمات فنی، ساخت کیت‌های گازسوز و تعمیرگاه‌ها شود. ایران نیز با برخورداری از منابع غنی گاز طبیعی و زیرساخت‌های صنعتی، ظرفیت بالایی برای توسعه این بخش دارد.

آیا می‌توان به رشد پایدار وانت‌های گازسوز امید داشت؟

اگر تفاهم‌نامه اخیر زامیاد و شرکت ملی پالایش و پخش به‌مرحله اجرا برسد و دولت از آن پشتیبانی کند، می‌توان انتظار داشت که سهم وانت‌های گازسوز در بازار افزایش یابد. اگر این برنامه با هوشمندی ادامه یابد، خودروسازان دیگر نیز ممکن است به تولید وانت‌های گازسوز تمایل نشان دهند.
همچنین انتظار می‌رود خودروهای گازسوز آینده، از پلت‌فرم‌های مدرن‌تری برخوردار شوند. برای مثال، امکان تولید وانت‌های گازسوز با گیربکس اتوماتیک، ترمز ضدقفل، سیستم کنترل پایداری و استانداردهای ایمنی بالاتر، می‌تواند به‌گسترش این بازار کمک کند. تولید این خودروها نه تنها بر مصرف سوخت تاثیر مثبت دارد، بلکه منتهی به‌بهبود کیفیت هوای کلان‌شهرها، کاهش هزینه حمل‌ونقل و حتی صادرات خودروهای گازسوز به‌کشورهای منطقه می‌شود.

اصلاح سبد سوخت وانت‌ها، ضرورتی برای اقتصاد انرژی کشور

در مجموع، توسعه وانت‌های گازسوز در کشور نه تنها یک انتخاب فنی یا اقتصادی، بلکه ضرورتی راهبردی در مسیر اصلاح ساختار مصرف انرژی است. در شرایطی که کشور با ناترازی مزمن در بخش بنزین مواجه است، هر اقدام عملی برای کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری باید مورد حمایت جدی قرار گیرد. تفاهم‌نامه اخیر زامیاد و شرکت ملی پالایش و پخش می‌تواند الگویی برای دیگر خودروسازان و نهادهای دولتی باشد تا با همکاری مشترک، سهم خودروهای گازسوز را افزایش داده و از ظرفیت بالای منابع گازی کشور بهره‌برداری بهینه کنند. تحقق این هدف، مستلزم اراده جدی، اصلاح سیاست‌ها و اعتمادسازی دوباره در بازار است.

اگر این مسیر با نگاه بلندمدت و بدون توقف دنبال شود، می‌توان امیدوار بود که وانت‌های گازسوز دوباره جایگاه شایسته‌ای در ناوگان حمل‌ونقل کشور پیدا کرده و نقشی موثر در تراز انرژی و هوای پاک ایفا کنند.