در راستای درک عمیق‌تر و مستندتر از پدیده رفتار و عادات رانندگی در کلان‌شهر تهران، سامانه‌ای جامع جهت پایش مستمر و دقیق جریان ترافیک در ۱۰ مسیر کلیدی و پرتردد پایتخت، از جمله میدان ونک، میدان آزادی، خیابان آزادی، اتوبان‌های حکیم و همت و یادگار امام، راه‌اندازی و به‌مدت بیش از ۲ سال مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. انتخاب این مسیرها بر مبنای نقش آن‌ها به‌عنوان شریان‌های اصلی ترافیکی و حجم بالای تردد در آن‌ها صورت پذیرفته است. فرآیند پایش به‌صورت یک‌ساعته در تمامی ساعات شبانه‌روز و ایام سال انجام شده و داده‌های ارزشمندی در خصوص پروفایل سرعت، زمان طی‌شده، مصرف سوخت و میزان انتشار آلاینده‌ها جمع‌آوری شده است.

در این گزارش، قصد داریم به یکی از یافته‌های محوری و قابل تامل این مطالعه اشاره کنیم که فراتر از ادراکات عمومی و مبتنی بر داده‌های آماری دقیق است. این یافته، نه دربرگیرنده موضوعی عجیب، بلکه تاییدی بر یک واقعیت در حال تشدید است که حکایت از کاهش مداوم سرعت تردد در شبکه ترافیکی تهران دارد.

لازم به‌ذکر است هرچند نتایج حاضر بر اساس داده‌های ۱۰ مسیر منتخب حاصل شده و در تعمیم به کل شبکه معابر شهر ممکن است با تغییراتی همراه باشد، اما روند کلی و نرخ کاهش سرعت به‌دست‌آمده، از اهمیت تحلیلی بالایی برخوردار است. نرخ تقریبی یک کیلومتر بر ساعت سرعت ترافیک در این مسیرها، امسال نسبت به‌سال گذشته کاهش یافته است که تحلیل دقیق پیامدهای آن را ضروری می‌سازد. در ضمن متوسط سرعت‌های غیر ترافیکی، حاکی از آن است که تردد با سرعت میانگین ۵۰ کیلومتر در ساعت در این مسیرها ممکن بوده است. مسیرهایی که به صورت متوسط در ترافیک صبحگاهی ۳۵ کیلومتر بر ساعت و عصر به ۲۰ کیلومتر بر ساعت رسیده است.

شاید در نگاه نخست، کاهش سرعت ترافیک به‌عنوان یک پدیده مطلوب تلقی شود؛ چراکه می‌تواند به کاهش آمار تصادفات، رانندگی محتاطانه‌تر، کاهش مصرف سوخت و به تبع آن کاهش آلایندگی‌ها منجر شود. تاخیر نیم‌ساعته در رسیدن به مقصد نیز در قیاس با این مزایای احتمالی، ناچیز به‌نظر می‌رسد. با این حال، بررسی عمیق‌تر این پدیده و پیامدهای آن از منظر اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، اهمیت ویژه‌ای دارد.

کاهش سالانه یک کیلومتر بر ساعت در سرعت تردد خودروها

ترافیک سنگین به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین و فراگیرترین معضلات شهرنشینی در دهه‌های اخیر، ابعاد گوناگونی یافته و تاثیرات منفی قابل ملاحظه‌ای روی کیفیت زندگی شهروندان و پویایی اقتصادی کلان‌شهرها گذاشته است. این پدیده، علاوه‌بر اتلاف منابع زمانی و انرژی، به‌طور فزاینده‌ای بر هزینه‌های حمل‌ونقل افزوده و پیامدهای زیست‌محیطی جدی را به‌دنبال دارد.

اتلاف زمان و کاهش کیفیت زندگی شهری

یکی از ملموس‌ترین و مستقیم‌ترین پیامدهای ترافیک سنگین، اتلاف گسترده زمان شهروندان است. ساعات طولانی که افراد در ترافیک سپری می‌کنند، به‌طور مستقیم از فرصت‌های آن‌ها برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، تفریحی و خانوادگی می‌کاهد. این امر نه تنها به خستگی فیزیکی و روانی منجر می‌شود، بلکه استرس، اضطراب و نارضایتی عمومی را در پی دارد. در بلندمدت، کاهش مستمر کیفیت زندگی شهری، می‌تواند به فرسودگی شغلی، کاهش بهره‌وری فردی و تضعیف سرمایه اجتماعی در جامعه شهری منتهی شود.

پیامدهای اقتصادی ترافیک: هزینه‌های پنهان حرکت لاک‌پشتی

ترافیک سنگین بار مالی قابل توجهی را بر ساختار اقتصادی شهر و شهروندان تحمیل می‌کند. این پدیده، تنها به اتلاف زمان محدود نمی‌شود، بلکه افزایش چشمگیر مصرف سوخت ناشی از حرکت در سرعت‌های پایین و توقف‌های مکرر، استهلاک بیشتر قطعات خودرو و نیاز فزاینده به تعمیر و نگهداری را در پی دارد.

این عوامل، همگی به افزایش تصاعدی هزینه‌های حمل‌ونقل برای افراد و کسب‌وکارها می‌انجامند. علاوه‌بر این، اتلاف زمان در ترافیک، به‌طور مستقیم بهره‌وری اقتصادی را کاهش می‌دهد.

تاخیر در رسیدن نیروی کار به‌محل فعالیت، از دست رفتن فرصت‌های تجاری و افت کارایی سیستم‌های لجستیک و توزیع کالا، از جمله پیامدهای اقتصادی منفی ترافیک سنگین هستند که می‌توانند روند رشد اقتصادی و توسعه پایدار شهری را با چالش‌های جدی مواجه سازند.

کاهش سرعت، افزایش مصرف

شکل زیر داده‌های بیش از ۷۵۰ سفر یکی از شهروندان این شهر را نشان می‌دهد که از داده‌های همان سامانه جامع ذکر شده، برای یک راننده، طی یک سال استخراج شده است. هر یک از نشانه‌ها معرف یک سفر است و همان‌طور که انتظار می‌رفت، عمده سفرهای این شهروند در سرعت‌های ۳۵ و ۲۵ کیلومتر بر ساعت اتفاق افتاده است. نکته قابل توجه این‌جاست که در سرعت ۳۵ کیلومتر بر ساعت، مصرف سوخت خودرو حدود ۸.۸ لیتر بر هر صد کیلومتر بوده؛ درحالی که در سرعت تقریبا ۲۵ کیلومتر بر ساعت، این میزان به ۱۲ لیتر بر هر صد کیلومتر افزایش یافته است.

این بدان معناست که با کاهش سرعت تردد این شهروند از ۳۵ به ۲۵ کیلومتر بر ساعت (۱۰ کیلومتر بر ساعت کاهش)، مصرف سوخت خودرویی ۴۰ درصد افزایش را تجربه کرده است. به عبارت دیگر، هر یک کیلومتر کاهش سرعت، در این شرایط، این خودرو ۳ درصد افزایش مصرف سوخت داشته است.یک حساب سرانگشتی بر اساس این داده‌ها نشان می‌دهد که حتی اگر تعداد خودروهای امسال نسبت به سال گذشته افزایشی نداشته باشد، تنها به‌علت کاهش سرعت ترافیکی، ۳ درصد به تقاضای بنزین افزوده شده است. این تحلیل داده‌محور، اهمیت پنهان هر یک کیلومتر کاهش سرعت در ترافیک را به‌وضوح نشان می‌دهد و زنگ خطری جدی برای برنامه‌ریزان شهری و اقتصادی است.

تاثیرات سوء زیست‌محیطی

یکی از حادترین ابعاد ترافیک سنگین، تاثیرات مخرب و جبران‌ناپذیر آن بر محیط‌زیست شهری است. حرکت خودروها با سرعت پایین و همچنین خودروهای متوقف در ترافیک، منجر به‌افزایش چشمگیر انتشار گازهای گلخانه‌ای، به‌ویژه دی‌اکسید کربن (CO۲)و سایر آلاینده‌های هوا نظیر مونواکسید کربن (CO)، اکسیدهای نیتروژن (NOx) و ترکیبات آلی فرار (VOCs) و احتمالا ذرات معلق (PM۲.۵,PM۱۰) می‌شود. این آلاینده‌ها علاوه‌بر تشدید پدیده گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی، به‌طور مستقیم باعث آلودگی شدید هوا و بروز و تشدید بیماری‌های تنفسی، قلبی-عروقی و سایر عوارض سلامتی در جمعیت شهری می‌شوند.

جمع‌بندی و راهکارهای آتی

ترافیک سنگین، یک چالش چندوجهی و پیچیده است که دارای ابعاد انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی عمیق است. مواجهه موثر با این پدیده، مستلزم اتخاذ راهکارهای جامع، هوشمندانه و یکپارچه در سطوح مختلف برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است. این راهکارها باید شامل توسعه و ارتقای سیستم حمل‌ونقل عمومی با کیفیت و کارآمد، ترویج و تسهیل استفاده از شیوه‌های حمل‌ونقل پایدار نظیر دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی، برنامه‌ریزی و طراحی شهری هوشمند و توسعه‌محور، به‌کارگیری سامانه‌های مدیریت هوشمند ترافیک (ITS) و همچنین فرهنگ‌سازی عمومی در راستای مدیریت زمان و سفرهای منطقی و ضروری باشد. نادیده گرفتن و یا تعلل در مواجهه با این معضل، می‌تواند به‌کاهش هرچه بیشتر کیفیت زندگی شهروندان، آسیب‌های جبران‌ناپذیر اقتصادی و تشدید بحران‌های زیست‌محیطی در کلان‌شهرها منجر شود.

درنهایت نرخ کاهش سرعت یک کیلومتر بر ساعت، بیش از یک عدد است؛ این نشانه‌ای از یک چالش سیستمی و هشداری جدی است که نیازمند توجه فوری و اتخاذ تصمیمات راهبردی در سطح کلان شهری و ملی است تا از پیامدهای عمیق‌تر آن بر اقتصاد، ناتراژی انرژی، محیط‌زیست و سلامت شهروندان جلوگیری شود. آیا این گزارش، ابعاد پنهان‌تر کاهش سرعت ترافیک را برای متولیان و سیاستگزاران روشن‌تر خواهد کرد؟