در بسیاری از کشورهای دنیا، ون‌ها به‌عنوان یکی از ارکان اصلی سیستم حمل‌ونقل عمومی شهری و برون‌شهری شناخته می‌شوند. این خودروها به‌دلیل ظرفیت بیشتر نسبت به خودروهای سواری معمولی و درعین حال انعطاف‌پذیری بیشتر نسبت به اتوبوس‌ها، یک جایگاه میانی و کلیدی در شبکه جابه‌جایی مسافر دارند.
در شهرهای پرجمعیت آسیای شرقی مانند توکیو، سئول یا هنگ‌کنگ، ون‌ها برای تاکسیرانی گروهی یا سرویس‌های اشتراکی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در آمریکای شمالی نیز این خودروها در قالب ون‌های تاکسی فرودگاهی یا سرویس‌های کرایه‌ای بین شهری جایگاه پررنگی دارند. اروپا نیز از این قاعده مستثنی نیست و در بسیاری از شهرها، ون‌ها به‌عنوان تاکسی‌های خانوادگی یا گروهی، به‌ویژه برای گردشگران، کاربرد گسترده دارند.
این جایگاه ویژه حاصل یک واقعیت ساده است؛ ون‌ها شکاف میان تاکسی سواری و اتوبوس را پر می‌کنند. آن‌ها قادر هستند گروه‌های کوچک مسافر را در مسافت‌های کوتاه و به فاصله اندک جابه‌جا کنند؛ بدون این‌که بار مالی سنگینی مانند اتوبوس‌ها یا محدودیت‌هایی مانند تاکسی‌های سواری داشته باشند.
دلایل موفقیت ون‌ها در تاکسیرانی جهانی
عامل اصلی موفقیت ون‌ها، تناسب میان ظرفیت و کارایی است. این خودروها معمولا می‌توانند بین هفت تا پانزده نفر را در یک سفر جابه‌جا کنند. این ظرفیت باعث می‌شود هزینه سفر برای مسافر کاهش یابد و در عین حال درآمد راننده بیشتر از تاکسی‌های سواری باشد. از سوی دیگر، هزینه‌های عملیاتی ون‌ها نسبت به اتوبوس بسیار پایین‌تر است. مصرف سوخت در حد خودروهای دیزلی متوسط، هزینه تعمیر و نگهداری منطقی و امکان فعالیت در خیابان‌های باریک و پرترافیک، ون‌ها را برای تاکسیرانی ایده‌آل می‌سازد.
به‌همین دلیل، در بسیاری از کشورها ون‌ها نه‌تنها در تاکسیرانی رسمی حضور دارند، بلکه بخش مهمی از سرویس‌های آنلاین اشتراکی مانند اوبر، لیفت یا گرب نیز از این خودروها استفاده می‌کنند. به‌ویژه در مسیرهای فرودگاهی یا مناطق گردشگری، ون‌ها به‌عنوان انتخابی مقرون‌به‌صرفه و کاربردی مطرح هستند.
تجربه کشورهای آسیایی در بهره‌گیری از ون‌ها
آسیای جنوب شرقی از جمله مناطقی است که ون‌ها در آن نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. در تایلند، فیلیپین و اندونزی، ون‌ها بخش بزرگی از سیستم تاکسیرانی و جابه‌جایی شهری را تشکیل می‌دهند. در مانیل، ون‌های موسوم به «شاتل ون» به‌طور گسترده در خطوط مشخصی فعالیت می‌کنند و میلیون‌ها مسافر روزانه از آن‌ها استفاده می‌کنند.
در هنگ‌کنگ نیز ون‌های سبزرنگ و قرمزرنگ به‌عنوان بخشی از سیستم تاکسیرانی رسمی به رسمیت شناخته شده‌اند و تحت قوانین دقیق شهری فعالیت می‌کنند. نکته قابل‌توجه این‌که در این کشورها، دولت‌ها با رسمیت‌بخشیدن به فعالیت ون‌ها، آن‌ها را به‌عنوان بخشی از سیستم حمل‌ونقل یکپارچه شهری تعریف کرده‌اند. بدین ترتیب، ون‌ها نه به‌عنوان یک رقیب برای تاکسی یا اتوبوس، بلکه به‌عنوان مکمل این دو شناخته می‌شوند.
جایگاه ون در اروپا و آمریکای شمالی
در کشورهای اروپایی، ون‌ها بیش از آن‌که در حمل‌ونقل روزمره شهری حضور داشته باشند، در قالب تاکسی‌های خانوادگی، سرویس‌های فرودگاهی و گردشگری به‌کار می‌روند. برای مثال در لندن، بسیاری از تاکسی‌های ون برای جابه‌جایی خانواده‌ها یا گروه‌های کوچک گردشگران فعال هستند. در پاریس و آمستردام نیز تاکسی‌های ون سهم بالایی در سفرهای فرودگاهی دارند.
در آمریکای شمالی، به‌ویژه ایالات‌متحده و کانادا، ون‌ها به‌عنوان تاکسی‌های اشتراکی و همچنین سرویس‌های مدرسه‌ای شهرت دارند. حضور گسترده ون‌های زرد مدرسه‌ای در آمریکا تنها یک وجه ماجراست؛ این خودروها در حوزه تاکسیرانی خصوصی نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌اند.
چرا ون‌ها در ایران جایگاه مشخصی ندارند؟
در ایران، با وجود تجربه‌های محدود، ون‌ها هیچ‌گاه به‌عنوان بخشی جدی از ناوگان تاکسیرانی تثبیت نشده‌اند. مهم‌ترین دلیل را باید در سیاست‌گزاری‌های حمل‌ونقل شهری جست‌وجو کرد. تاکسیرانی ایران در دهه‌های گذشته به‌شدت بر خودروهای سواری مانند پیکان، پراید و سمند متکی بوده و ساختار تعرفه‌ها و مجوزها نیز برای همین کلاس طراحی شده است. ورود ون‌ها نیازمند بازنگری در سیستم نرخ‌گذاری، خطوط فعالیت و حتی زیرساخت‌های پارکینگ و ایستگاه است؛ موضوعی که هیچ‌گاه به‌طور جدی دنبال نشد.
عامل دوم، هزینه‌های بالای واردات یا تولید ون در کشور است. در مقایسه با خودروهای سواری اقتصادی، ون‌ها به‌طور طبیعی گران‌تر هستند و نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه بیشتری دارند. بسیاری از رانندگان تاکسی ترجیح داده‌اند با خودروهای کوچک‌تر و ارزان‌تر فعالیت کنند؛ حتی اگر ظرفیت کمتری برای جابه‌جایی مسافر داشته باشند.
از سوی دیگر، فرهنگ سفر شهری در ایران نیز تاکنون چندان پذیرای ون‌ها نبوده است. مسافران ایرانی عادت کرده‌اند در تاکسی‌های سواری چهار یا پنج‌نفره سفر کنند و تمایل به‌تاکسی‌های گروهی یا اشتراکی با ظرفیت بالاتر کمتر دیده می‌شود.
تجربه‌های ناموفق ون در تاکسیرانی ایران
در دهه 80 شمسی، طرح‌هایی برای ورود ون به ناوگان تاکسیرانی تهران و برخی کلان‌شهرها اجرا شد. نمونه بارز آن، استفاده از ون‌های هیوندای «اِچ وان» و سپس ون‌های تویوتا هایس در خطوط فرودگاهی و همچنین حضور دلیکا و میتسوبیشی در خطوط شهری بود. با وجود استقبال اولیه، هزینه‌های نگهداری، خدمات پس از فروش ضعیف و نبود زیرساخت کافی برای سرویس‌دهی باعث شد این پروژه‌ها دوام نیاورند.
در سال‌های بعد نیز برخی شرکت‌های داخلی مانند ایران‌خودرو تلاش کردند ون‌هایی مانند وانا طرح هایس و نسخه گازسوز آن را با موتور ملی EF7 به ناوگان تاکسیرانی وارد کنند؛ اما عدم صرفه اقتصادی باعث شکست این طرح‌ها شد.
مزایای مغفول‌مانده ون‌ها برای ایران
نادیده‌گرفتن ون‌ها در تاکسیرانی کشور، به‌معنای از دست دادن مزایای قابل‌توجهی است. این خودروها می‌توانند در خطوط شلوغ شهری مانند مسیرهای مترو و بی‌آرتی نقش مکمل مهمی ایفا کنند. جابه‌جایی مسافران در فرودگاه‌ها، ترمینال‌ها و حتی مسیرهای گردشگری نیز بدون حضور ون‌ها عملا ناقص است. علاوه‌بر این، استفاده از ون‌های مدرن برقی یا هیبریدی می‌تواند به کاهش آلودگی هوا در کلان‌شهرها کمک کند.
از نظر اقتصادی نیز ون‌ها می‌توانند فرصت‌های شغلی بیشتری ایجاد کنند. راننده تاکسی با یک ون قادر است هم‌زمان تعداد بیشتری مسافر جابه‌جا کند و درآمد بالاتری داشته باشد. از طرف دیگر، کاهش تعداد خودروهای سواری فعال در تاکسیرانی می‌تواند به روان‌تر شدن ترافیک کمک کند.
آینده ون‌ها در تاکسیرانی ایران
با گسترش روند شهرنشینی و افزایش تقاضا برای حمل‌ونقل عمومی، بعید است ایران بتواند برای همیشه نقش ون‌ها را نادیده بگیرد. به‌ویژه با ورود خودروهای برقی و گسترش فناوری‌های حمل‌ونقل هوشمند، ون‌ها بار دیگر می‌توانند به‌عنوان گزینه‌ای جدی مطرح شوند. اگر سیاست‌گزاران حمل‌ونقل شهری بستر مناسب را فراهم کنند، ون‌ها می‌توانند بخشی از بار جابه‌جایی مسافر را از دوش تاکسی‌های سواری و اتوبوس‌ها بردارند.
ون‌ها در جهان به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی تاکسیرانی و جابه‌جایی شهری شناخته می‌شوند و توانسته‌اند میان تاکسی‌های سواری و اتوبوس‌ها جایگاه میانه و موثری داشته باشند.
در ایران اما به‌دلیل مشکلات سیاست‌گزاری، هزینه‌های بالای تهیه خودرو، ضعف زیرساخت‌ها و بی‌توجهی به تغییر فرهنگ سفر، این خودروها تاکنون نتوانسته‌اند نقشی جدی در تاکسیرانی ایفا کنند.
با این حال، آینده حمل‌ونقل شهری ایران، به‌ویژه در کلان‌شهرها، بدون بازگشت به ون‌ها و استفاده از ظرفیت آن‌ها برای سفرهای گروهی و میان‌مدت، تصویری کامل نخواهد داشت.
