این دستاورد در تقاطع بحران رو به افزایش مصرف داخلی، فشار واردات فرآورده، تهدیدات ناشی از قاچاق سوخت و ضرورت بازسازی زیرساخت‌های پالایشی قرار دارد.
بر اساس گزارش خبرگزاری تسنیم و سایر مراجع رسمی، امسال نه‌تنها رکورد مصرف بنزین در کشور شکسته شد، بلکه با سیاست‌گزاری‌های متمرکز بر مدیریت تولید و ذخیره‌سازی، سطح ذخایر بنزین به وضعیتی بی‌سابقه نسبت به سال‌های گذشته رسیده است.
بر اساس اعلام منابع وابسته به شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و خبرگزاری تسنیم، میزان ذخایر بنزین کشور در پایان تابستان ۱۴۰۴، به‌طور قابل‌توجهی نسبت به مدت مشابه سال قبل دو برابر شده است.
این افزایش ذخیره‌سازی در شرایطی رقم خورده که شهریورماه ۱۴۰۴ رکورددار بیشترین مصرف بنزین تاریخ ایران شده و روزهایی با مصرف بیش از ۱۵۵ میلیون لیتر به ثبت رسیده است.
تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی از این موفقیت، مولود ترکیب مدیریت بهینه تولید و توزیع، افزایش ظرفیت‌های ذخیره‌سازی و بهبود پیوستگی عملیات پالایشی حتی در روزهای اوج مصرف بوده است.
افزون بر این، سیاست‌گزاران صنعت نفت با هماهنگی میان وزارت نفت، شرکت پالایش و پخش و نهادهای مسئول در حوزه مبارزه با قاچاق و کنترل مصرف، توانستند طرح‌های نگهداری و تزریق به مخازن استراتژیک را تقویت نمایند، به طوری که برای نخستین بار پس از پایان پرمصرف‌ترین فصل سال، ذخایر بنزین در آستانه پاییز به سطحی بالاتر از همیشه رسید و دست صنعت پالایش را برای اجرای تعمیرات اساسی باز گذاشت.
توسعه ظرفیت و ایمنی مخازن ذخیره‌سازی سوخت
ایمنی و ظرفیت ذخیره‌سازی از عناصر استراتژیک در مدیریت دوران اوج مصرف محسوب می‌شود. موفقیت سال جاری نتیجه افزایش و بهسازی مخازن مطابق استانداردهای API ۶۵۰، توسعه انبارهای استراتژیک با رعایت الزامات زیست‌محیطی و نصب سامانه‌های پایش و سنجش هوشمند در انبارها بوده است.
طی یک سال اخیر، ظرفیت ذخایر بنزین بیش از ۳۰۰ میلیون لیتر نسبت به سال قبل افزایش یافته و بخش عمده‌ای از این افزایش از طریق مدیریت هوشمندانه تجمیع مخازن، اجرای پروژه‌های ساخت و استقرار فناوری‌های اندازه‌گیری سطح و حجم و همچنین توسعه انبارهای جدید در مناطق کلیدی صورت گرفته است.
سامانه میترینگ و مدیریت هوشمند انرژی که اکنون در بیش از ۶۰۰ نقطه کشور فعال است، پایش مستمر زنجیره انبارداری بنزین و کنترل ورود و خروج سوخت را تسهیل کرده و به شفافیت، پیشگیری از قاچاق و کاهش هدررفت منابع کمک شایانی کرده است.
فرصت طلایی برای تعمیرات، ارتقا و نوسازی
هر سال با پایان تابستان و فرونشست نسبی تقاضا، زمان طلایی برای تعمیرات واحدهای کلیدی پالایشگاهی فرا می‌رسد.
در بسیاری سال‌ها، کمبود ذخایر مانع اجرای مطلوب اورهال واحدهای بنزین‌سازی می‌شد و همین امر در میان‌مدت به ظهور نقاط ضعف فنی و کاهش قابلیت اطمینان می‌انجامید. اما امسال، افزایش ذخایر و کنترل بر شبکه توزیع، به پالایشگاه‌های فعال در مناطق بندری و مرکزی فرصت داد با برنامه‌ریزی از پیش تعیین‌شده، حجم بی‌سابقه‌ای از تعمیرات اساسی را آغاز نمایند.
در فقط پنج ماه نخست سال ۱۴۰۴، واحدهای حساس بنزین‌سازی و فرآوری نفت گاز در پالایشگاه‌های آبادان (واحدهای آلکیلاسیون، بازیابی اسید، FCC)، اصفهان (تبدیل کاتالیستی، مجتمع بنزین‌سازی)، تهران (ایزومریزاسیون)، بندرعباس، تبریز، شیراز و لاوان اورهال شدند.
این تعمیرات نسبت به سال قبل که به دلیل فشار مصرف و کمبود ذخایر محدود به چند واحد بود، گستره و عمق بیشتری داشت و برای پایدارسازی تولید در فصول سرد سال نیز اطمینان مضاعف ایجاد کرده است.
اهمیت این اقدامات زمانی افزایش می‌یابد که بدانیم در سال‌های اخیر، تاخیر در تعمیرات بعضی واحدها منجر به ریسک بالا در توقفات ناخواسته، افزایش هزینه نگهداری و کاهش ماندگاری تجهیزات شده بود.
نوسازی‌های اخیر، همزمان با حفظ تولید پایدار، به افزایش راندمان و کیفیت فرآورده‌ها نیز منجر شده است. موج جدید ارتقای فرآیند بنزین‌سازی به شکل طرح‌های ایزومریزاسیون، هیدروکراکر، CCR و شیرین‌سازی محصولات، در پالایشگاه‌های استراتژیک کشور دنبال شده است.
هدف این پروژه‌ها، افزایش عدد اکتان و کاهش آلاینده‌ها با مطابقت محصولات با الزامات زیست‌محیطی یورو ۴ و ۵ بوده است. در پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، نصب مبدل‌های حرارتی جدید، ارتقای فشار واحدها و بهره‌برداری از کمپرسورهای پیشرفته، علاوه بر افزایش تولید و کاهش ضایعات، صرفه‌جویی ۷۰ میلیون دلاری را در نیمه دوم سال ۱۴۰۳ محقق کرده است.
در اصفهان نیز راه‌اندازی واحدهای جدید تصفیه هیدروژنی و آیزوماکس و احداث پارک گوگردی نه‌تنها کیفیت محصول را ارتقا داده، بلکه محصولات جانبی ارزش‌آفرین نظیر اسید سولفوریک و اسید فسفریک عرضه می‌کند.
پالایشگاه تهران با سرمایه‌گذاری ۳۵۴ میلیون یورویی در بخش بنزین‌سازی (CCR) و محوریت تولید یورو۵ طی سال آینده، جایگاه خود را به‌عنوان پالایشگاهی پیشرو و فناورانه معرفی کرده و محوریت انرژی‌های پاک و مدیریت منابع آب را در اولویت قرار داده است. در عین حال، اصلاح الگوهای پالایشی و کیفی‌سازی فرآورده‌ها با هدف انطباق محصولات با استانداردهای بین‌المللی، ظرفیت صادرات بنزین و گازوئیل ایران را تقویت خواهد کرد و بخش مهمی از سیاست خودکفایی را پوشش می‌دهد.
الگوی مصرف شهریور
شهریورماه ۱۴۰۴ به عنوان یکی از خاص‌ترین دوره‌های تقاضای سوخت در تاریخ ایران ثبت شد. طبق آمار رسمی، متوسط مصرف بنزین در شهریور به ۱۴۱.۷ میلیون لیتر در روز رسید و در برخی روزها مصرف تا بیش از ۱۵۵ میلیون لیتر اوج گرفت.
روند صعودی مصرف روزانه بنزین از ۱۲۳.۵ میلیون لیتر در تیر به ۱۳۷.۷ میلیون لیتر در مرداد و نهایتا ۱۴۱.۷ میلیون لیتر در شهریور، بازتابی از اثرات موج پرحجم سفرهای تابستانی، تقارن با تعطیلات رسمی، آغاز سال تحصیلی جدید و تردد گسترده بین‌شهری بود.
بیشترین مقدار مصرف روزانه ۲۲ شهریور، با ثبت عدد ۱۵۴ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر، عملا سقف تامین سوخت کشور را در معرض چالش قرار داد. همچنین در دهه سوم شهریور حجم توزیع به بیش از ۱.۵ میلیارد لیتر رسید که نشان از رشد روزافزون مصرف در ده روز آخر ماه دارد. بخش قابل‌توجهی از این رشد مصرف ناشی از چشم‌پوشی بخش زیادی از خانوارها و شرکت‌ها از حمل‌ونقل عمومی و رجوع گسترده به خودروی شخصی بود که به دلیل افزایش قیمت بلیت قطار و هواپیما، حمل‌ونقل جاده‌ای ارجحیت یافت.
بر اساس داده‌های شرکت ملی پالایش و پخش، میانگین رشد سالانه مصرف بنزین در چهار سال اخیر به حدود ۱۰ درصد رسیده است و اگر این روند کنترل نشود، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۷ مصرف روزانه به ۱۷۰ میلیون لیتر برسد؛ رقمی که دولت را ناچار به واردات سنگین و هزینه‌های ارزی ۱۶ میلیارد دلاری در سال خواهد کرد.
عوامل بنیادین رشد مصرف بالاتر از ظرفیت تولید را باید در ساختار خودروسازی ایران، ضعف بهره‌وری موتورهای ملی و نقش خودروهای تک‌سرنشین دانست. اطلاعات کارشناسان نشان می‌دهد که بیش از ۸۵ درصد خودروهای تهران تک‌سرنشین هستند و در کنار قاچاق سوخت، عملا ناترازی تولید و مصرف را تشدید می‌کنند.
علاوه بر این، قیمت پایین سوخت نسبت به کشورهای همسایه، قاچاق سازمان‌یافته و تفاوت قابل توجه نرخ بنزین بین ایران و بازارهای منطقه، انگیزه انتقال غیرقانونی سوخت را فراهم می‌کند.
اختلاف قیمت در کشورهای مجاور عامل اصلی جذابیت این تجارت زیرزمینی است. در نهایت کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی، ضعف فرهنگ صرفه‌جویی انرژی و نبود تنوع در سبد سوخت (مانند CNG و LPG) مزید بر علت شده و موج سفرهای داخلی، به‌ویژه در بازه تعطیلات مرداد و شهریور، فشار مصرف را مضاعف کرده است.
توصیه‌های آینده نگرانه
دستیابی به ذخایر بنزین دوبرابری، حاصل اجرای موفق سیاست‌های افزایش تولید پالایشگاهی، توسعه انبارهای ذخیره و مدیریت جامع مصرف در شش ماه اخیر بود. با وجود ثبت رکورد تراز مصرف و نیاز جدی به واردات، بهبود وضعیت ذخایر بنزین، فرصت طلایی برای اورهال و نوسازی اصولی در صنعت پالایش کشور را فراهم ساخته است. اما بحران رو به رشد مصرف و قاچاق، وضعیت شکننده واردات، فشار ارزی و الزامات سیاست‌گزاری قیمتی و غیرقیمتی، تدوین یک استراتژی یکپارچه و مبتنی بر داده را ضروری می‌سازد.
موفقیت پایدار بازار سوخت تنها در سایه ترکیب سیاست‌های هوشمندانه مدیریت مصرف، فعال‌سازی فناوری پایش، اصلاح سهمیه‌بندی عادلانه و افزایش شفافیت در زنجیره توزیع و ذخیره‌سازی قابل تحقق است.
در ماه‌های آینده دولت و مجلس باید بر اجرای هدفمند سناریوهای سهمیه‌بندی، اعمال سیاست‌های کنترل قاچاق، حمایت از حمل‌ونقل عمومی و اصلاح تدریجی قیمت‌ها با نگاه به تاب‌آوری اجتماعی و عدالت اقتصادی تمرکز کنند تا ضمن حفظ امنیت انرژی، پایداری منابع ارزی و رفاه خانوارها نیز تضمین شود.
تجربه سال جاری نشان داد که هم‌افزایی برنامه‌ریزی فنی، مدیریتی و سیاستی می‌تواند حتی در شرایط بحرانی، دامنه اختیارات تصمیم‌سازان صنعت نفت را افزایش داده و تاب‌آوری ساختار سوخت کشور را تقویت کند.
