خیابان‌های تهران (و البته برخی دیگر از شهرهای کشور) علاوه بر تصادف خودروها، معضلی دیگر هم دارند که ظاهرا متولی مشخصی برای حل‌وفصل آن وجود ندارد: فرونشست زمین. داده‌های مطالعاتی مرکز تحقیقات راه، مسکن‌وشهرسازی، نشان می‌دهد تهدید زمین سست و فروریزش خیابان‌ها، دستکم سه منطقه شهر تهران (شامل مناطق ۱۲، ۱۷ و ۱۸) را به‌عنوان مناطق دارای ریسک بالا در فروریزش‌های زمین دربر می‌گیرد.
به‌عنوان‌مثال در فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۷، دستکم ۵ فروریزش عمده در مناطق مختلف تهران در خیابان‌های «شهران»، «پیامبر»، «میدان‌قیام»، «مولوی» و در «سه‌راهی خیابان خیام» به ثبت رسیده و باتوجه به رشته‌قنات هایی که از شمال تهران به سمت ری کشیده شده است، احتمال فروریزش‌های دیگری هم وجود دارد. حوادثی از این دست در شهرهای دیگر هم به وقوع پیوسته، این در حالی است که فرونشست در بیابان‌ها و زمین‌های کشاورزی در خارج شهرها نیز جدی است، اما به این اندازه توجه برانگیز نیست. اما آیا نظام مدیریتی کشور برای این موضوع برنامه‌ای دارد؟
ظاهرا شهروندان ایرانی، حالا باید نگران پدیده جدیدی باشند که ممکن است جان آنها را در خیابان‌های کشور تهدید کند. فرونشست ناگهانی زمین براساس شکل‌گیری فروچاله‌ها، پدیده‌ای است که در سال‌های اخیر چندبار در نقاط مختلف کشور به‌وقوع پیوسته و تبعات جانی و مالی داشته است. نخستین تلفات انسانی بر اثر پدیده فروچاله، اواخر شهریور سال ۱۳۹۲ در جاده قدیم کاشان- قم روی داد و با سقوط یک پراید داخل آن، دو نفر فوت کردند.
اما در سال ۱۳۹۵ اتفاق مهیب‌تری رخ داد. فروریزش بزرگی در محله شهرانِ تهران، منجر به انفجار لوله‌های گاز شد و شعله‌های آتش برخی ساختمان‌های اطراف را در برگفت و به آنها آسیب جدی وارد کرد.
در دی‌ماه سال ۱۳۹۸ نیز در خیابان میرفندرسکی اصفهان فروچاله‌ای عمیق ایجاد شد که در مجاورت پایه‌های پل شهری قرار داشت و ممکن بود با آسیب به پل، حتی موجب فروریختن کامل این سازه شود. در فروردین ماه سال جاری نیز ایجاد فروچاله در میدان کشاورزِ شهر قم، منجر به سقوط دو دستگاه خودرو به درون این فروچاله و کشته شدن سه نفر شد.
چرا کسی کاری نمی کند؟
روز گذشته رئیس کمیته بودجه و نظارت مالی شورای شهر تهران، در صحن شورا بر لزوم توجه به ایمن‌سازی و تعیین‌تکلیف گودهای رهاشده در سطح تهران تاکید کرد و گفت: «متاسفانه در برخی محلات، شاهد گودبرداری‌هایی برای ساخت‌وساز مجتمع‌های بزرگ مقیاس هستیم که پس از گودبرداری ازسوی مالکان و مجریان به‌دلایل مختلف رها شده و زندگی شهروندان و کالبد شهر را در ابعاد مختلف تحت‌شعاع قرار داده‌اند.»
مجید فراهانی افزود: «عدم تعیین تکلیف این گودها فضای شهر و تاب‌آوری آن را با چالش روبه‌رو و خطرهای بالقوه ای را برای زندگی و ایمنی شهروندان ایجاد کرده است.»
فراهانی با بیان اینکه از آغاز فعالیت شورای پنجم پیگیری وضعیت گودهای رهاشده در دستور کار قرار دارد، ادامه داد: «تاکنون درخصوص تعیین‌تکلیف این گودها، در صحن شورا ازسوی اعضای شورا تذکرات متعددی داده و نشست‌ها و بازدیدهای بسیاری هم برگزار شده، این در حالی است که در بند «ب» تبصره۱۱ بودجه سال ۱۳۹۹ شهرداری تهران، شورا اجازه می‌دهد یک ردیف اعتباری با عنوان «اعتبارات پیش‌بینی‌نشده سرمایه‌ای در اختیار شهردار تهران»، برای تامین هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده سرمایه‌ای، اضطراری، خطرآفرین و گودبرداری‌های رهاشده صرف شود. بر همین اساس و باتوجه به اهمیت موضوع، من درباره لزوم توجه به ایمن‌سازی و تعیین تکلیف گودهای رها شده در سطح تهران به شهرداری تهران تذکر می‌دهم و انتظار دارم شهرداری بیش‌از پیش به مساله گودهای رهاشده در سطح شهر توجه کند.»
فرونشست خیابان ها در ایران چقدر جدی است؟
یکی از دلایل سستی در مواجهه با پدیده فروچاله‌ها یا فرونشست زمین در خیابان‌های شهرهای کشور، نبود متولی خاص برای این موضوع است، آن‌هم درحالی‌که ماجرا، براساس گفته برخی مسئولان، روزبه‌روز جدی‌تر می‌شود.
رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور چندی پیش با اشاره به طرح‌های مربوط به کاهش مخاطرات تاسیسات نفتی در مقابله با فرونشست گفت: «موضوع فرونشست زمین از سال 1400 به بعد تاثیر خود را بر بسیاری از تاسیسات مهم کشور نشان خواهد داد.»
این مقام مسئول ادامه داد: «هنگام وقوع زلزله، تاسیسات نفتی می‌توانند به شدت موردتاثیر قرار گیرند و خسارت‌ها نیز قطعا بالا خواهد بود. فرونشست؛ اصطلاحا زلزله آرام است که می‌تواند تاثیرات جدی خود را داشته باشد. ریشه آن نیز نبود مدیریت صحیح منابع آب و آبخیزداری است.»
محمد شکرچی‌زاده با اشاره به قانون جدید مدیریت بحران افزود: «قانون جدید مدیریت بحران وظایفی را برای مرکز تحقیقات در موضوعات یادشده مصوب کرده، به‌عنوان‌مثال در این قانون مصوب شده است مرکز تحقیقات با همکاری وزارت نفت اقدامات لازم را درخصوص تاسیسات نفتی و مخاطرات آن بررسی و اجرایی کند.»
این در حالی است که برخی کارشناسان زلزله معتقدند موضوع «فروچاله‌ها» و «فرونشست» زمین را می توان از یکدیگر تفکیک کرد، چراکه اولی به صورت ناگهانی رخ می‌دهد و دومی فرآیندی تدریجی است که می‌تواند ناشی از خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی در پهنه سرزمینی ایران نیز باشد.
محمدعلی سادسی، کارشناس حوزه شهرسازی در گفت‌وگو با «دنیای خودرو» در این مورد گفت: «فروچاله‌ها در بسیاری از شهرهای دنیا رخ می‌دهند. اتفاقا اگر فضای مجازی را دنبال کنید، نمونه‌هایی از این واقعه در کشورهایی مانند ژاپن که زلزله‌خیز هم هستند یا با سستی خاک مواجهند، رخ می‌دهد.»
او ادامه داد: «البته تعداد این حوادث در ایران باتوجه به بهره‌برداری بیش‌از اندازه از سفره‌های آب‌زیرزمینی افزایش یافته است و احتمالا در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت. درمورد شهر تهران می‌توانیم زنگ خطر را در سازه‌های شهری مانند تونل توحید ببینیم که پیش از این با نفوذ آب به درون سازه روبه‌رو بود. این موضوع نشان می‌دهد ممکن است اتفاقات نگران‌کننده‌تری رخ بدهد.»
سادسی ادامه داد: «اما نگران‌کننده‌تر از این زنگ‌های هشدار چند حوزه‌ای بودن این موضوع است و اینکه نهادهای مختلف هنگام وقوع بحران دخیل هستند. به‌عنوان‌مثال هنگام فروریزش ممکن است خطوط انتقال برق، گاز، آب و زیرساخت‌ها مترو و سازه‌هایی مانند پل‌ها و تونل‌ها آسیب ببینند اما به‌نظر می‌رسد هماهنگی دقیقی در میان نهادهای ذی‌ربط در این‌زمینه وجود ندارد. همین موضوع به اندازه کافی نگران‌کننده است و باید در مورد آن فکری کرد.»
