طی دو دهه گذشته، صنعت خودروهای کاروتجاری ایران به‌ویژه در بخش کشنده‌ها و کامیون‌های باری از میانه‌ جاده‌ای پرچالش و ناهموار گذر کرده است. جاده‌هایی که پر از پیچ‌های تحریم، کمبود فناوری، نوسان استانداردها و محدودیت‌های وارداتی بوده‌اند. با این ‌حال، در سال‌های اخیر نشانه‌هایی از یک تغییر کیفی تدریجی، اما امیدوارکننده به‌چشم می‌خورد؛ تغییری که بیش از همه در حوزه ایمنی و فناوری‌ در حال ریشه دواندن است.

وقتی استانداردها بالا می‌روند

در گذشته‌ای نه‌چندان دور، کامیون‌های داخلی عمدتا با سطحی ابتدایی از تجهیزات ایمنی روانه‌ بازار می‌شدند؛ گویی قرار نبود این خودروها در تصادف سهمی داشته باشند، یا سرنشینان‌شان نیاز به‌حفاظت ویژه‌ای داشته باشند. اما فشار فزاینده‌ سازمان‌های استاندارد، بالا رفتن سطح دانش مشتریان و ورود برندهای جدید مونتاژی سبب شد نگاه خودروسازان داخلی نیز به این دسته از خودروها به‌تدریج تغییر کند.

اکنون دیگر نصب ترمز ضدقفل (ABS)، سیستم توزیع الکترونیکی نیروی ترمز (EBD) و حتی سیستم پایداری الکترونیکی (ESP) در کشنده‌های داخلی، به بخشی از استانداردهای اجباری تبدیل شده‌اند. همچنین، مواردی چون سامانه کنترل فشار باد تایر (TPMS)، هشدار خروج از خط و ترمز اضطراری خودکار نیز در مدل‌های مونتاژی و ساخت داخل به‌چشم می‌خورند؛ مواردی که تا همین چند سال پیش، تنها در برندهای اروپایی یا وارداتی دیده می‌شدند.

مونتاژ، فرصتی برای بومی‌سازی استاندارد جهانی

ورود خودروسازان خصوصی مونتاژکار به‌عرصه فعالیت، نقطه عطفی در ارتقای فناوری کامیون‌های عرضه‌شده در کشور بود. شرکت‌هایی مانند بهمن دیزل، آرین دیزل، ماموت و سروش موتور توانستند با استفاده از پلت‌فرم‌های روز چین و حتی اروپا، محصولاتی عرضه کنند که فاصله‌ زیادی با کامیون‌های قدیمی داخلی داشتند.کامیون‌های فاو، فوتون، دانگ‌فنگ، شاکمان و ایویکو، نمونه‌هایی از همین روند مثبت هستند. این خودروها نه‌تنها از استاندارد آلایندگی یورو ۵ بهره می‌برند، بلکه به‌انواع فناوری‌های ایمنی فعال و غیرفعال مجهز شده‌اند. البته چالش اصلی همچنان در نبود بومی‌سازی برخی سامانه‌ها یا عدم ارائه‌ کامل آپشن‌ها در تیپ‌های پایه است.

رانندگی هوشمند، هنوز تا بلوغ فاصله دارد

با وجود رشد چشمگیر در حوزه تجهیزات ایمنی پایه، فناوری‌های سطح بالاتر همچنان در کامیون‌های داخلی غایب‌ هستند یا به‌صورت محدود در مدل‌های گران‌تر مثل بایک X9 حضور دارند. سامانه‌هایی مانند کروزکنترل تطبیقی (ACC)، دستیار رانندگی در ترافیک، سیستم تشخیص خواب‌آلودگی راننده یا تابلوخوان هوشمند و رادار هشدار نقاط‌کور هنوز در کامیون‌های تولید داخل یا مونتاژ ایران عملا جایی ندارند.

در عصر کامیون‌های متصل که در آن برندهایی مانند ولوو، اسکانیا یا مرسدس‌بنز در حال توسعه‌ سیستم‌های رانندگی نیمه‌خودران هستند، کامیون‌های داخلی هنوز با محدودیت زیرساخت و سیاست‌گزاری درگیرند. این درحالی است که شرکت‌هایی مانند فاو یا دانگ‌فنگ چین نیز این فناوری‌ها را به‌مدل‌های صادراتی خود افزوده‌اند و می‌توان با همکاری جدی‌تر، بخشی از آن‌ها را به‌بازار ایران نیز منتقل کرد.

ایمنی سرنشین؛ فراتر از فولاد و شیشه

یکی از نقاط ضعف کامیون‌های قدیمی داخلی، عدم‌توجه کافی به ایمنی کابین و طراحی ارگونومیک آن بوده است. طراحی‌های قدیمی با دید محدود، جایگاه نامناسب صندلی، فقدان ایربگ و تجهیزات رفاهی ناکافی، همه باعث می‌شدند راننده در طول سفرهای طولانی دچار خستگی مزمن یا حتی آسیب‌های فیزیکی شود.

اما در کشنده‌های نسل جدید این رویکرد درحال تغییر است. صندلی بادی با تنظیم چندجهته، کابین عایق‌کاری‌شده، تهویه‌مطبوع خودکار، فضای خواب راحت‌تر و نصب یخچال و ماکروفر در برخی مدل‌ها، نمایانگر نگاه تازه به سلامت و راحتی راننده است.

جای خالی سیستم‌هایی مانند پایش هوشیاری راننده، سیستم یادآوری استراحت یا حتی دوربین‌های دید پیرامونی برای جلوگیری از نقاط کور، همچنان احساس می‌شود. اگرچه برخی از این سامانه‌ها در مدل‌های لوکس یا آپشنال ارائه می‌شوند، اما دسترسی عمومی به آن‌ها در مدل‌های ارزان بازار فراهم نیست.

کامیون‌هایی که با محیط‌زیست سازگارتر می‌شوند

استاندارد آلایندگی یورو ۴ تا مدت‌ها سقف توان خودروسازان داخلی بود؛ اما در سال‌های اخیر محصولات یورو ۵ به‌شکل گسترده‌تری در بازار دیده می‌شوند. بسیاری از کشنده‌های چینی مونتاژی نظیر شاکمان، دانگ‌فنگ و فاو اکنون با موتورهای یورو ۵ یا یورو ۵+ عرضه می‌شوند و در برخی موارد حتی زیرساخت لازم برای ارتقا به یورو ۶ نیز فراهم شده است.

افزایش مصرف سوخت خودروهای فرسوده، افزایش هزینه حمل‌ونقل و تشدید آلودگی هوا، زنگ خطرهایی بودند که باعث شد نهادهای ناظر نیز با جدیت بیشتری به موضوع آلایندگی خودروهای سنگین ورود کنند.

در همین راستا، استفاده از سامانه SCR (کاهنده کاتالیزوری انتخابی)، قدمی مثبت در کاهش آلایندگی نیتروژن اکسید و ذرات معلق محسوب می‌شود. نکته مهم این‌جاست که در خودروهای دیزلی، برخلاف بنزینی‌ها، بخش عمده‌ای از آلودگی مربوط به‌ذرات معلق (PM) و گازهای NOx است. فناوری SCR با تزریق محلول اوره (ادبلو) در مسیر اگزوز، این آلاینده‌ها را به نیتروژن و بخار آب تبدیل می‌کند. با این‌حال، عملکرد صحیح این سیستم نیاز به اوره باکیفیت، نگهداری منظم و آموزش به‌رانندگان دارد؛ مسائلی که هنوز در سطح صنعت حمل‌ونقل ایران حل‌نشده باقی مانده‌اند.

از طرف دیگر، فقدان سوخت‌های جایگزین همچون گاز طبیعی فشرده (CNG)، گاز مایع (LPG) یا حتی زیست‌سوخت‌ها در بخش خودروهای سنگین، موجب شده است تمرکز همچنان روی موتورهای دیزلی باشد. این درحالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرو، کامیون‌های دوگانه‌سوز دیزل-CNG، کامیون‌های LNG و حتی نسخه‌های الکتریکی برای مسیرهای کوتاه در حال جایگزینی با مدل‌های دیزلی هستند.

همچنین نباید فراموش کرد که هرچند کشنده‌های وارداتی یا مونتاژی از استاندارد یورو ۵ یا حتی یورو ۶ برخوردارند، اما سوخت توزیع‌شده در سطح کشور هنوز از یکنواختی کافی برخوردار نیست. نبود گازوئیل با استاندارد بالا در همه استان‌ها، عملکرد سیستم‌های کاهش آلایندگی مانند DPF و SCR را مختل کرده و باعث آسیب‌دیدگی آن‌ها شده است. بنابراین، توسعه هم‌زمان زیرساخت‌های سوخت، تعمیرگاه‌های تخصصی و آموزش کادر فنی، برای بهره‌گیری کامل از این فناوری‌ها حیاتی است.

درمجموع، می‌توان گفت نگاه به مساله محیط‌زیست در صنعت خودرو سنگین ایران، از یک دغدغه حاشیه‌ای به یک الزام ساختاری تبدیل شده است. اگرچه همچنان راه درازی تا کامیون‌های پاک و پایدار باقی ‌مانده، اما حضور سامانه‌های نوین کاهش آلایندگی، موتورهای بهینه‌تر و الزام به‌رعایت استانداردهای روز، نشانه‌هایی امیدوارکننده از حرکتی رو به‌جلو هستند؛ حرکتی که در صورت تداوم، می‌تواند کامیون‌های جاده‌های ایران را نه‌تنها ایمن‌تر، بلکه دوستدارتر برای هوا و زمین کند.

غیبت پررنگ ارتباطات هوشمند و ناوبری

در دنیای حمل‌ونقل نوین، کامیون‌ها تنها وسیله‌ای برای جابه‌جایی بار نیستند، بلکه تبدیل به گره‌هایی هوشمند در شبکه‌ زنجیره‌تامین شده‌اند. اما در ایران، نبود سیستم‌های مدیریت ناوگان پیشرفته، اینترنت اشیا (IoT) در کامیون‌ها و ارتباط بی‌درنگ با مراکز کنترل بار، هنوز حلقه‌های مفقوده‌ این زنجیره‌ هستند.

اگرچه برخی از شرکت‌های بزرگ باربری یا شرکت‌های دارای برند خصوصی، اقدام به‌نصب سامانه‌های موقعیت‌یاب و پایش آنلاین کرده‌اند، اما این موضوع به یک استاندارد صنعتی فراگیر تبدیل نشده است. کامیون‌های تولید داخل نیز معمولا فاقد این تجهیزات هستند یا آن‌ها را به‌صورت آپشن سفارشی عرضه می‌کنند.

در آینده‌ای نزدیک، اگر قرار باشد کامیون‌های داخلی با نمونه‌های جهانی رقابت کنند، پیاده‌سازی زیرساخت مخابراتی پایدار و افزوده شدن سامانه‌های مدیریت هوشمند ناوگان، ضرورتی انکارناپذیر خواهد بود.

قطعه‌سازی، ضامن ایمنی ماندگار

یکی از مسائل کمتر مطرح‌شده در زمینه ایمنی و کیفیت کامیون‌ها، کیفیت قطعات مصرفی است. هرچند بدنه، موتور و گیربکس در کامیون‌های جدید از سطح مناسبی برخوردار شده‌اند، اما کیفیت قطعات‌ یدکی، لوازم مصرفی و خدمات پس از فروش همچنان چالش‌برانگیز است.
این‌جاست که نقش قطعه‌سازی در پایداری فناوری‌های نوین برجسته می‌شود. توسعه سامانه‌های سنجش کیفیت و تامین قطعات با نشان استاندارد، شرط لازم برای تداوم ارتقای فناوری در صنعت خودرو تجاری ایران است.

صنعت در حال پوست‌اندازی

درنهایت باید گفت وضعیت امروز صنعت‌خودرو تجاری ایران با همه‌ کاستی‌هایش، با وضعیت دیروز آن قابل مقایسه نیست. بر این اساس کشنده‌هایی که روزگاری از ساده‌ترین سیستم‌های ترمز و تعلیق بهره می‌بردند، اکنون با سیستم‌های هوشمند ایمنی و استانداردهای آلایندگی به‌روز وارد جاده‌های کشور می‌شوند.

درعین حال استفاده از موتورهای پرقدرت‌تر، طراحی بهتر کابین و افزوده شدن برخی سامانه‌های کمک‌راننده، از پوست‌اندازی تدریجی در این بخش خبر می‌دهد.

اما مسیر همچنان ادامه دارد. برای رسیدن به کامیون‌هایی واقعا هوشمند، ایمن و دوست‌دار محیط‌زیست، باید گام‌های بعدی با جسارت بیشتری برداشته شوند. همکاری فنی-مهندسی با برندهای آینده‌دار در سطح جهانی، ارتقای بومی‌سازی محصولات، سرمایه‌گذاری روی فناوری‌های نرم‌افزاری و الکترونیکی و همچنین ارتقای زیرساخت‌های حمل‌ونقل، عواملی هستند که این مسیر را هموارتر می‌سازند.

تغییر در حال رخ دادن است؛ هرچند آرام، اما با هر کامیون جدیدی که از خط تولید خارج می‌شود، امیدها به جاده‌ای ایمن‌تر، پاک‌تر و هوشمندتر بیشتر می‌شود.