تعداد خودرو در ایران؛ ۶۰۰ تا ۷۰۰ دستگاه خودرو در سال ۱۳۰۰
ورود خودرو و دیگر وسایل‌نقلیه به ایران، ضمن ارتقای سطح زندگی به‌ویژه در شهرها، چالش‌هایی نیز به‌همراه داشت. این وسایل‌نقلیه به‌عامل جدیدی برای بی‌نظمی در اماکن عمومی تبدیل شدند. حضور گسترده وسایل‌نقلیه در خیابان‌هایی که عمدتا برای عابران‌پیاده، احشام و گاری‌ها طراحی شده بود، بی‌نظمی فراوانی ایجاد کرد. تنها ۱۷ سال پس از ورود نخستین خودرو، شمار آن‌ها در کشور طی سال ۱۳۰۰ به ۶۰۰ تا ۷۰۰ دستگاه رسید. اگرچه این تعداد در مقایسه با میلیون‌ها وسیله‌نقلیه امروزی ناچیز است، اما در خیابان‌های محدود آن زمان، آشفتگی قابل توجهی ایجاد می‌کرد.
اهمیت وضع قانونی رسمی در حوزه ترافیک، زمانی بیش از پیش احساس شد که وسایل‌نقلیه به یکی از عوامل اصلی مرگ و میر و آسیب به شهروندان تبدیل شدند. خودروها، موتورسیکلت‌ها و کامیون‌ها به تدریج جای بیماری‌هایی مانند وبا و طاعون را در صدر جدول مرگ و میر غیرطبیعی گرفتند؛ بنابراین، وضع قوانینی برای نظم‌بخشی به تردد وسایل نقلیه موتوری ضروری به‌نظر می‌رسید.
سیر تاریخی آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی در ایران
در ابتدای ورود خودروها به ایران، هیچ قانون رانندگی وجود نداشت. در سال ۱۲۹۱ «وستد»، رئیس نظمیه تهران نخستین آیین‌نامه ابتدایی رانندگی را تدوین کرد. این آیین‌نامه بیشتر برای نظم‌بخشی به تردد تعداد اندک خودروهای آن زمان بود. نخستین نظام‌نامه رسمی خودرو (که امروزه با نام آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی شناخته می‌شود) در اردیبهشت ۱۳۰۴ (۱۹۲۵) توسط هیات وزیران تصویب و در سراسر کشور اجرا شد. یکصد سال از تصویب این قانون می‌گذرد.
در سال ۱۳۱۸ (۱۹۳۹)، نخستین آیین‌نامه کامل قوانین راهنمایی و رانندگی به‌تصویب دادگستری (عدلیه) رسید. این آیین‌نامه در ۱۳ فصل و ۱۰۲ ماده تدوین شد. پس از انقلاب با توسعه شهرنشینی و افزایش چشمگیر استفاده از خودرو و دیگر وسایل‌نقلیه، همچنین تغییرات در قوانین ترافیکی کشورهای توسعه‌یافته، آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی نیز تغییرات اساسی پیدا کرد و قواعد و قوانین جدیدی به آن اضافه شد. این تغییرات شامل به‌روزرسانی قوانین، توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای، گسترش حقوق شهروندی، حقوق حیوانات، مسئولیت اجتماعی، استانداردهای جهانی در حوزه ترافیک و مهم‌تر از همه، حفظ جان مردم بود.
آخرین به‌روزرسانی آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی مربوط به تیر ۱۳۸۴ است. این آیین‌نامه در ۵۲ صفحه و ۲۲۳ ماده تدوین شد و تاکنون بدون تغییر باقی مانده است؛ اما برخلاف قانون اصلی، آیین‌نامه ویژه متقاضیان گواهینامه، در دو دهه اخیر تغییرات گسترده‌ای داشته است. سردار سید کمال هادیان‌فر، رئیس‌پلیس اسبق راهور فراجا در آبان سال ۱۴۰۲ بر ساده‌سازی و تسریع در دریافت گواهینامه تاکید کرد.
وی با اشاره به کتابچه جدید آیین‌نامه گفت: «این کتابچه ساده‌سازی و مطالب اضافه از آن حذف شده است.» ساده‌سازی آیین‌نامه دریافت گواهینامه رانندگی طی ۲ دهه اخیر درحالی به اولویت متولیان امر تبدیل شد که همچنان تخلفات رانندگی در کشور و مرگ و میر ناشی از تصادفات در بالاترین میزان قرار دارد.
رئیس مرکز اطلاعات و کنترل ترافیک راهور می‌گوید: «بیش از ۸۵ درصد علت تصادفات مربوط به عوامل انسانی (راننده) است و ۱۵ درصد باقی‌مانده به عواملی همچون خودرو و جاده مربوط می‌شود.» از طرفی در نوروز ۱۴۰۴، ۶۰۰ میلیون تردد در جاده‌های کشور انجام گرفت و ۱۵ میلیون تخلف حادثه‌ساز در این مدت ثبت و بیش از ۶ هزار جلد گواهینامه رانندگان حادثه‌ساز ضبط شد. به‌عبارت دیگر پلیس برای هر ۴۰ تردد یک مورد جریمه حادثه‌ساز ثبت کرد که باید به این آمار تخلفاتی که از دید پلیس پنهان می‌ماند را نیز اضافه کرد.
سختگیری در آیین‌نامه!
حال پلیس معتقد است باید در موضوع آیین‌نامه رانندگی در حوزه شماره‌گذاری، اجرای قانون و اخذ گواهینامه سختگیری کرد و برای رسیدن به وضعیت ایده‌آل به اجرای دقیق قانون بازگشت. رئیس‌پلیس راهور فراجا اخیرا اعلام کرده است: «پلیس با هرگونه روانسازی و آسان‌سازی دریافت گواهینامه رانندگی وسایل‌نقلیه مخالف است؛ زیرا نباید در حوزه‌هایی که با جان مردم سر و کار دارد، تسهیل‌گری شود.»
سردار سید تیمور حسینی نتیجه آسان‌سازی آیین‌نامه دریافت گواهینامه رانندگی را منفی دانست و افزود: «با وجود این‌که تسهیل در دریافت خدمات عمومی حقوق اولیه مردم است، اما در حوزه صدور گواهینامه رانندگی که با امنیت و جان مردم ارتباط دارد، مجاز به آسان‌سازی نیستیم.» شاید این گام نخست برای نظم‌بخشی به‌رفتار ترافیکی و پیشگیری از حوادث ترافیکی باشد که علاوه‌بر هزینه سنگین جانی و مالی همچنین روانی به جامعه، زندگی شهروندان را نیز غیر قابل تحمل کرده است.
مراسمی برای یکصدمین سالگرد تدوین آیین‌نامه
مراسم یکصدمین سالگرد تدوین آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی در ایران نیز برگزار شد. علیرضا اسماعیلی، دبیر همایش یکصدسالگی آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی، آیین‌نامه رانندگی را یکی از مترقی‌ترین قوانین ایران خواند و تاکید کرد که این قانون در زمانی تصویب شد که بسیاری از کشورهای منطقه حتی قانون اساسی نداشتند؛ اما امروز در حوزه اثرگذاری از برخی کشورهای دیگر عقب‌تر هستیم.
وی با اشاره به‌کاهش اثر بازدارندگی قانون، بر اهمیت اجرای صحیح قانون تاکید کرد و گفت: «هم در اجرا و هم در آیین‌نامه با کمبود ابزارهای بازدارنده مواجه هستیم.» اسماعیلی با بیان این‌که قانون راهنمایی و رانندگی ظرفیت به‌روزرسانی دارد، پیشنهاد کرد که همانند کشورهای توسعه‌یافته، رفتارهای بد ترافیکی را به‌دیگر حوزه‌های خدمات اجتماعی مرتبط کنیم. به‌عنوان مثال، در برخی کشورها، متخلفان رانندگی از دسترسی به‌خدمات اجتماعی و مقام‌های اجرایی و تصمیم‌ساز محروم می‌شوند یا هزینه‌های عمومی زندگی آن‌ها افزایش می‌یابد.
