این صنعت طی دو دهه گذشته بارها آزموده شده؛ از فشار تحریم‌های چندلایه گرفته تا موج‌های پی‌درپی نرخ ارز، همه دست به‌دست هم داده‌اند تا زیرساخت‌ها، زنجیره‌تامین و حتی مدل تصمیم‌گیری در این صنعت را به‌چالش بکشند. اکنون در شرایطی که آینده اقتصاد ایران با نااطمینانی‌های فزاینده روبه‌رو است و سایه تهدیدهای ژئوپلیتیکی سنگین‌تر شده، باید دید آیا خودروسازان داخلی به‌درستی برای سناریوهای مختلف آماده‌اند یا همچنان واکنشی، مقطعی و بدون افق بلندمدت عمل می‌کنند؟
صنعتی که روزگاری نماد صنعتی‌سازی مدرن کشور بود، امروز بیش از هر زمان دیگری به بازتعریف مسیر خود نیاز دارد. وابستگی بالا به‌قطعات وارداتی، نبود سازوکارهای ذخیره‌سازی و پیش‌بینی بحران، تکیه بر تولید سنتی و بوروکراسی سنگین دولتی، از جمله عواملی هستند که تاب‌آوری واقعی را از این صنعت سلب کرده‌اند.
در این شرایط، بررسی تجربه‌های گذشته و یافتن راه‌هایی برای پایداری بیشتر در آینده، به ضرورتی راهبردی بدل شده است. هرچند تحولات چندماهه اخیر در منطقه و نوسانات اقتصادی، بار دیگر ضعف‌های ساختاری صنعت‌خودرو ایران را آشکار کرده است.
این صنعت با زنجیره‌ای پیچیده از وابستگی‌های وارداتی، تنگناهای ارزی و ظرفیت‌های محدود فناورانه مواجه است و در شرایط اضطراری، بیشتر از آن‌که مقاوم باشد، شکننده و واکنشی عمل می‌کند. این درحالی است که تاب‌آوری در دنیای امروز نه‌تنها به معنای «زنده ماندن» بلکه به مفهوم «بازسازی و حرکت به جلو» تعبیر می‌شود.
در ادامه علی‌رضا قربانی‌نژاد، کارشناس حوزه خودرو در گفت‌وگو با «دنیای‌خودرو» با نگاهی ریشه‌ای به‌موضوع، زوایای پنهان آسیب‌پذیری تولید خودرو در ایران را تحلیل می‌کند. از تجربه‌های تحریم‌های تخصصی صنعت‌خودرو گرفته تا سناریوهای فعلی ناشی از تهدیدهای منطقه‌ای، او با زبانی دقیق نشان می‌دهد که بدون اصلاحات ساختاری در حوزه زنجیره‌تامین، سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری، طراحی مکانیسم‌های مدیریت بحران و تجمیع منابع میان خودروسازان و قطعه‌سازان، امکان حفظ ثبات تولید در شرایط سخت عملا وجود ندارد.
صنعت‌خودرو ایران چقدر در برابر بحران‌های غیرمنتظره تاب‌آوری دارد؟
تاب‌آوری صنعت‌خودرو در ایران، در ظاهر شاید بالا به نظر برسد، چراکه طی دو دهه گذشته این صنعت بارها در معرض بحران‌هایی چون تحریم، نوسان ارزی، محدودیت واردات، رکود اقتصادی و حتی بحران‌های جهانی مثل همه‌گیری کرونا قرار گرفته و در اغلب موارد توانسته به‌نوعی بقای خود را حفظ کند. با این حال، اگر مفهوم تاب‌آوری را فراتر از بقا و به‌معنای توانایی تطبیق، نوآوری و بازیابی عملکرد در نظر بگیریم، باید اذعان کرد که ساختار این صنعت هنوز در برابر شوک‌های شدید آسیب‌پذیر است.
بسیاری از واکنش‌های خودروسازان در مواجهه با بحران‌ها، جنبه واکنشی و مقطعی داشته و فاقد نگاه سیستماتیک بوده است. نبود زیرساخت‌های لازم برای پیش‌بینی ریسک‌های کلان، فقدان برنامه‌ریزی راهبردی و تکیه سنگین بر منابع وارداتی، از جمله عواملی هستند که میزان تاب‌آوری واقعی را محدود کرده‌اند. تاب‌آوری در سطح جهانی با مفاهیمی چون تنوع در زنجیره‌تامین، استقلال فناوری، بهره‌وری در مدیریت منابع و انعطاف در خطوط تولید سنجیده می‌شود و در این حوزه‌ها، صنعت‌خودرو ایران هنوز با چالش‌های جدی مواجه است.
اختلال در تامین قطعات وارداتی چه تاثیری بر تولید خودرو و کیفیت آن دارد؟
در صنعت‌خودرو، تامین قطعات الکترونیکی و فناورانه نظیر یونیت کنترل‌ها، سنسورها، سیستم‌های ایمنی و اجزای دقیق موتور، معمولا از خارج کشور انجام می‌شود و زیرساخت تولید داخلی برای بسیاری از این قطعات یا اصلا وجود ندارد یا در مراحل اولیه توسعه است.
در شرایطی که اختلال در واردات این قطعات به‌دلایلی نظیر تحریم یا محدودیت ارزی رخ دهد، خودروسازان با کمبود فوری این قطعات مواجه می‌شوند که این موضوع مستقیما بر برنامه تولید اثر می‌گذارد. درچنین شرایطی یا تولید برخی محصولات به‌طور کامل متوقف خواهد شد یا به‌ناچار از نمونه‌های جایگزین با کیفیت پایین‌تر استفاده می‌شود. این تغییرات، به‌خصوص درشرایطی که بدون زمان کافی برای آزمون و یکپارچه‌سازی در سیستم خودرو انجام گیرد، می‌تواند باعث افت قابل توجه کیفیت، عملکرد و حتی ایمنی خودرو شود.
از سوی دیگر، وقتی یک خودروساز مجبور به‌حذف برخی امکانات به‌دلیل فقدان قطعه شود، نه‌تنها رضایت مشتریان داخلی کاهش می‌یابد، بلکه دروازه‌های صادرات نیز بسته خواهد شد. بنابراین، اختلال در واردات قطعات خاص، بیش از آن‌که یک مشکل عملیاتی باشد، یک تهدید راهبردی برای کل صنعت به‌حساب می‌آید.
تجربه‌های قبلی در زمان تحریم‌های تخصصی صنعت‌خودرو چه درس‌هایی برای این صنعت داشت؟
در مواجهه با بحران‌هایی چون تحریم یا پاندمی کرونا، صنعت‌خودرو کشور تجربه‌های ارزشمندی کسب کرد؛ اما این تجربه‌ها بیشتر در قالب «تطابق اضطراری» باقی ماند و کمتر به‌اصلاحات ساختاری منجر شد. در آن دوران، برخی خطوط تولید با استفاده از قطعات داخلی یا چینی، به‌شکل محدود ادامه یافت و در مواردی حتی رشد داخلی‌سازی نیز رخ داد. اما این تلاش‌ها اغلب بدون پشتوانه تحقیق و توسعه و نظارت کیفی مناسب بود و منجر به‌تثبیت راهکارهای جایگزین نشده است.
یکی از مهم‌ترین مشکلات، نبود یک سازوکار مرکزی برای مدیریت بحران در سطح صنعت بود؛ هر خودروساز به‌شکل مستقل و گاه ناسازگار با دیگران تصمیم‌گیری کرد. همچنین آشفتگی در تخصیص ارز، تفاوت در دسترسی به‌قطعات میان شرکت‌های مختلف و نبود یکپارچگی در زنجیره‌تامین، باعث شد خروج از بحران بسیار کند و پرهزینه باشد. آن‌چه باید از گذشته آموخت این است که صنعت‌خودرو باید ساختار خود را برای مواجهه با شرایط متغیر، از طریق افزایش بهره‌وری، همکاری بین صنعتی، تقویت مهندسی معکوس و شکل‌دهی به اکوسیستم تامین متنوع و داخلی بازسازی کند.
اگر دسترسی به ارز یا واردات محدود شود، بازار خودرو با چه سناریویی مواجه خواهد شد؟
محدودیت در دسترسی به ارز یا واردات، بلافاصله اثر خود را بر عرضه خودرو در کشور نشان می‌دهد. خودرو یک کالای پیچیده و با زنجیره‌تامین گسترده است و عدم دسترسی به‌چند قطعه کلیدی می‌تواند منجر به‌توقف تولید شود، حتی اگر باقی قطعات در انبار موجود باشند. این کاهش عرضه، در شرایطی که تقاضا به‌شکل سنتی و انتظاری در بازار حضور دارد، به‌سرعت به‌جهش قیمت‌ها منجر می‌شود.
از سوی دیگر، تجربه نشان داده است که در مواقع بحران ارزی یا سیاسی، نگاه خریداران به‌خودرو بیشتر به‌عنوان یک دارایی مقاوم در برابر تورم است تا وسیله‌ای مصرفی. همین نگاه، تقاضای غیرمصرفی را افزایش می‌دهد و یک چرخه ناسالم از التهاب، کمبود، احتکار و سفته‌بازی شکل می‌گیرد. به‌ویژه درشرایطی که پیش‌فروش‌های غیرواقعی یا عرضه محدود از سوی خودروسازان انجام شود، بازار از مسیر طبیعی خارج شده و دلالی جایگزین خرید مصرفی می‌شود. بنابراین، اختلال در تامین ارزی و وارداتی، نه‌تنها بر تولید بلکه بر کل رفتار اقتصادی بازیگران بازار خودرو تاثیر می‌گذارد.
چه راهکارهایی برای افزایش تاب‌آوری صنعت‌خودرو در برابر بحران‌های بیرونی وجود دارد؟
مقابله با بحران‌هایی نظیر تحولات ژئوپلیتیکی یا محدودیت‌های ارزی، نیازمند اصلاح عمیق در ساختارهای تولیدی، تامینی و سیاست‌گزاری صنعت‌خودرو است. نخستین گام، طراحی و پیاده‌سازی یک نقشه راه جامع برای استقلال نسبی از منابع خارجی در حوزه فناوری‌های کلیدی است. این کار مستلزم سرمایه‌گذاری پایدار در حوزه تحقیق و توسعه، حمایت هدفمند از شرکت‌های دانش‌بنیان و تجمیع منابع بین خودروسازان و قطعه‌سازان است.
در کنار آن، ضروری است زنجیره‌تامین به سمت تنوع جغرافیایی حرکت کند تا وابستگی مطلق به‌چند کشور خاص کاهش یابد. همچنین مکانیزم‌های ذخیره‌سازی راهبردی، تولید منعطف و انعقاد قراردادهای چندجانبه با تامین‌کنندگان خارجی باید در دستور کار قرار گیرد.
از بعد مدیریتی نیز اصلاح روابط میان نهادهای دولتی و فعالان صنعت و ایجاد نهاد تنظیم‌گر حرفه‌ای که قادر به‌هدایت صنعت در شرایط بحرانی باشد، از ضروریات تاب‌آوری بلندمدت به‌شمار می‌رود. درنهایت، ایجاد ظرفیت صادراتی واقعی برای خودرو یا قطعات می‌تواند از مسیر ارزآوری، بخشی از فشارهای داخلی در مواقع بحران را جبران کند و این مستلزم ارتقای کیفی محصولات و رفع موانع تجاری است.
