درحالی که صنعت‌خودرو همواره نمادی از پیشرفت صنعتی و قدرت اقتصادی کشورها به‌شمار می‌رود، در ایران این صنعت طی سال‌های گذشته پیوسته در معرض نوسانات شدید و بحران‌های پی‌درپی قرار گرفته است. شرکت‌های بزرگی مانند گروه صنعتی ایران‌خودرو که نقش کلیدی در تامین نیاز حمل‌ونقل عمومی و شخصی کشور دارند، درعین برخورداری از سابقه و زیرساخت صنعتی قدرتمند، با مجموعه‌ای از چالش‌های اقتصادی ناشی از سیاست‌گزاری‌های اشتباه روبه‌رو هستند.
خودروسازان در کشور با معضل بزرگی به‌نام قیمت‌گذاری دستوری مواجه هستند و هم‌زمان با این مساله چالش‌های تامین مواداولیه، کمبود منابع ارزی، تصمیمات خلق‌الساعه و جبر تحریمهای ظالمانه آسیب‌های جدی به‌برنامه خودروسازان وارد کرده است. آسیب‌هایی که ابتدا با انتقاد از خودروسازان آغاز شد و نهایتا پس از بررسی‌های عدیده، به آرامی به‌خارج از جاده‌مخصوص بسط پیدا خواهد کرد.
کاهش تولید؛ نتیجه زنجیره‌ای از اختلال‌ها
امیرحسن کاکایی، کارشناس صنعت‌خودرو با اشاره به‌ماهیت خاص صنعت‌خودرو کشور و چالش‌های عدیده گفت؛ «خودروسازی صنعتی است که به‌شدت به‌هماهنگی و ثبات در زنجیره‌تامین، برنامه‌ریزی دقیق تولید و سیاست‌گزاری‌های باثبات وابسته است. کاهش ۱۳.۷ درصدی تولید خودرو در سه‌ماهه نخست سال جاری نمی‌تواند صرفا به یک یا دو عامل محدود خلاصه شود. این کاهش نتیجه مجموعه‌ای از اختلال‌های پیاپی در چند بخش کلیدی و خارج از بدنه صنعت‌خودرو است.»
وی با اشاره به عملکرد متفاوت خودروسازان توضیح داد: «جالب است که برخی خودروسازان در همین مدت رشد هم داشته‌اند؛ اما شرکت‌هایی مانند ایران‌خودرو که بخش بزرگی از بار تامین بازار را به‌دوش می‌کشند، با مشکلات جدی‌تری که اغلب ریشه در قیمت‌گذاری دستوری دارد، روبه‌رو هستند.»
بحران خاموشی؛ قطعی برق و تاثیر مستقیم بر خط تولید
یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش تولید، قطعی‌های مکرر برق در فصل بهار بود. کاکایی با اشاره به تجربه بی‌سابقه قطعی برق در سال جاری بیان کرد: «در اردیبهشت و خردادماه، برای نخستین‌بار با قطعی برق سنگین در حوزه صنعت مواجه شدیم. یکی از خودروسازان بزرگ کشور تا ۱۲۰ ساعت قطعی برق را تجربه کرد. چنین وقفه‌ای در تولید صنعتی، معادل کاهش حدود ۲۴ درصدی خروجی نهایی است. علاوه‌بر خودروساز، صدها تامین‌کننده قطعه در سراسر کشور نیز به‌طور هم‌زمان از این بحران آسیب دیدند.»
گره‌های ارزی و قفل شدن واردات مواداولیه
این کارشناس صنعت‌خودرو با بیان این‌که چالش‌های مربوط به تامین ارز و کُندی در تخصیص آن به قطعه‌سازان و تامین‌کنندگان، یکی دیگر از عوامل موثر در کُندی تولید است، اظهار داشت: «سیاست‌گزاری ارزی دولت در ماه‌های اخیر دچار نوسان بوده است. بسیاری از قطعه‌سازان هنوز نتوانسته‌اند ارز مورد نیاز خود را برای واردات قطعات و مواداولیه دریافت کنند یا ارز را با تاخیر طولانی دریافت کرده‌اند. این مساله موجب دپوی هزاران تن کالا در بنادر و توقف در خط‌تولید شده است.»
وی به وضعیت بندر شهید رجایی اشاره کرد و افزود: «مواداولیه و قطعاتی که باید به‌سرعت وارد چرخه تولید شوند، هفته‌ها در گمرک معطل مانده‌اند. این تاخیر نه‌تنها هزینه نگهداری را افزایش می‌دهد، بلکه زمان‌بندی تولید را نیز کاملا به‌هم می‌ریزد.»
کمبود نقدینگی؛ ضربه پنهان به تولید خودرو
این عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران با اشاره به این‌که بحران نقدینگی در خودروسازان چالش جدی این صنعت است، توضیح داد: «دو خودروساز بزرگ کشور، یعنی ایران‌خودرو و سایپا به دلیل سیاست‌های قیمت‌گذاری دستوری طی سال‌های گذشته، با زیان انباشته حدود ۲۶۹ هزار میلیارد تومان مواجه‌اند. این زیان موجب شده است دیگر امکان تامین مالی از محل پیش‌فروش خودرو یا منابع بانکی را نداشته باشند.»
کاکایی تصریح کرد: «در گذشته خودروسازان با پیش‌فروش محصولات خود نقدینگی جمع می‌کردند؛ اما اکنون، حتی در بازار سرمایه نیز امکان تامین منابع از طریق انتشار اوراق بسیار محدود شده است. از سوی دیگر، قطعه‌سازان نیز دیگر توان گرفتن وام‌های بانکی و پرداخت سودهای بالا را ندارند. بنابراین، کل زنجیره تامین با بحران مالی روبه‌رو شده است.»
این کارشناس صنعت‌خودرو با اشاره به نقش دولت و نهادهای سیاست‌گزار در اختلال‌های مدیریتی اظهار داشت: «تا مدت‌ها شرکت‌هایی مانند ایران‌خودرو و سایپا کاملا در اختیار دولت بودند. تصمیمات کلان مدیریتی نه در داخل شرکت، بلکه در نهادهای بالادستی گرفته می‌شد. همین مساله باعث شد اصلاح ساختار، چابک‌سازی، تعدیل نیروهای مازاد و ارتقای بهره‌وری به‌تعویق بیفتد یا اساسا ممکن نشود. درحالی که شرکت زیان می‌دهد، شاهد افزایش استخدام‌ها و هزینه‌های غیرضروری هستیم. این نشان می‌دهد در برخی موارد، منطق اقتصادی جای خود را به ملاحظات سیاسی داده است. این روند تا زمانی که ادامه داشته باشد، نمی‌توان از اصلاح بنیادی سخن گفت.»
این عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران با اشاره به‌چالش‌های صنعت‌خودرو و راهکارهایی برای برون‌رفت از این وضعیت توضیح داد: «ایران‌خودرو همچنان ظرفیت بازگشت به مسیر تولید پایدار را دارد؛ مشروط به آن‌که دولت و مجلس سیاست‌های خود را با نیازهای واقعی صنعت هماهنگ کنند. ایران‌خودرو ساختار صنعتی قابل‌اتکایی دارد، اما برای حفظ این ساختار، نیازمند ثبات در سیاست‌گزاری، حمایت هدفمند از قطعه‌سازان و ایجاد شرایط پایدار در تامین مالی است. عبور از بحران کنونی ممکن است، اما به شرط آن‌که تصمیم‌گیرندگان از نگاه کوتاه‌مدت فاصله بگیرند.»
