محدودیت در تامین نقدینگی، قیمت‌گذاری دستوری، صف‌های طولانی ثبت‌نام و اختلاف شدید میان قیمت کارخانه و بازار آزاد باعث شده بسیاری از مصرف‌کنندگان واقعی از دسترسی به‌خودرو با قیمت منصفانه محروم شوند. این وضعیت نه تنها موجب سودجویی واسطه‌ها و دلالان شده، بلکه خودروسازان و دولت را نیز با مشکلات مالی و زیان انباشته مواجه کرده است.
تجربه سال‌های اخیر نشان می‌دهد قوانین و محدودیت‌های قدیمی نتوانسته‌اند تعادل میان عرضه و تقاضا برقرار کنند و بازار خودرو همچنان در بلاتکلیفی و عدم‌شفافیت به‌سر می‌برد.
درچنین شرایطی، ابزارهایی مانند بورس کالا به‌عنوان مسیر مکمل برای عرضه خودرو مطرح شده‌اند؛ ابزاری که می‌تواند با شفاف‌سازی، کاهش واسطه‌ها و کشف قیمت واقعی، بخشی از مشکلات بازار را تعدیل کند؛ اما بدون اصلاح ساختاری و مدیریت دقیق نمی‌تواند جایگزین شیوه‌های فروش سنتی و پایدار شود.
به‌گزارش «دنیای‌خودرو» جمشید ایمانی، قائم‌مقام ارشد گروه صنعتی ایران‌خودرو و سپهر دادجوی توکلی، سخنگوی شورای‌رقابت در مصاحبه‌ای تحلیلی درباره وضعیت عرضه خودرو در بورس کالا و چالش‌های بازار توضیح دادند.
جمشید ایمانی با اشاره به تجربه عرضه حدود ۶۸ هزار دستگاه خودرو در سال ۱۴۰۱ گفت: «بورس کالا توانسته با حذف واسطه‌ها و کاهش اختلاف قیمت کارخانه و بازار آزاد، منافع قابل توجهی برای خریداران، تولیدکنندگان و دولت ایجاد کند و همچنین فرآیند تحویل خودرو را با جریمه‌های سنگین تاخیر، نظم بیشتری ببخشد.»
سپهر دادجوی توکلی نیز دراین‌باره گفت: «شورای‌رقابت صرفا در بازارهای انحصاری و در چارچوب قانونی ورود می‌کند و بازار خودرو از نظر شورا انحصار طبیعی ندارد.»
او همچنین بر اهمیت اجرای دقیق دستورالعمل‌ها و شفافیت کامل در عرضه تاکید کرد تا مصرف‌کنندگان واقعی از رانت و واسطه‌ها آسیب نبینند.
ایمانی و توکلی هر دو بر این نکته توافق دارند که آینده عرضه خودرو احتمالا ترکیبی از فروش مستقیم، نمایندگی‌ها و بورس کالا خواهد بود؛ ترکیبی که می‌تواند هم تامین نقدینگی، هم شفافیت و هم عدالت در دسترسی مصرف‌کنندگان را تضمین کند.
اصلاح شیوه‌های قیمت‌گذاری، مدیریت عرضه و اجرای دقیق دستورالعمل‌های نظارتی محور اصلی تصمیم‌گیری‌های آینده خواهد بود تا بازار خودرو به‌سمت رقابتی شدن واقعی حرکت کند و مصرف‌کنندگان واقعی از این تغییرات منتفع شوند.
جمشید ایمانی، قائم‌مقام ارشد گروه صنعتی ایران خودرو
بازار خودرو در ایران سال‌هاست با مشکلات ساختاری مواجه است. قیمت‌گذاری دستوری، صف‌های طولانی ثبت‌نام، اختلاف شدید قیمت کارخانه و بازار آزاد و محدودیت در تامین نقدینگی، همگی دست به‌دست هم داده‌اند تا وضعیت نامطلوبی ایجاد شود. بسیاری از مصرف‌کنندگان واقعی از بازار عقب مانده‌اند و به‌جای آن‌که خودرو با قیمت عادلانه به‌دست مصرف‌کننده برسد، واسطه‌ها و دلالان سود کلانی کسب می‌کنند.
تجربه سال‌های گذشته نشان داده است که محدودیت‌ها و قوانین قدیمی نتوانسته‌اند تعادل مناسبی بین عرضه و تقاضا ایجاد کنند و این مساله هم برای خودروسازان و هم برای مصرف‌کنندگان مشکل‌ساز شده است. ایران‌خودرو در سال ۱۴۰۱، حدود ۶۸ هزار دستگاه خودرو از طریق بورس کالا عرضه کرد. هرچند این رقم تنها حدود هفت درصد کل تولید شرکت بود، اما تجربه بسیار ارزشمندی به‌دست آمد. مهم‌ترین مزیت این روش، حذف واسطه‌ها و رانت در بازار بود.
مصرف‌کنندگان مستقیم با شرکت در ارتباط بودند و امکان دسترسی واقعی به‌خودرو فراهم شد. علاوه‌بر این، قیمت‌ها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین شد و اختلاف میان قیمت کارخانه و بازار آزاد کاهش یافت. این فرآیند منجر به‌صرفه‌جویی حدود ۱۰ همت برای خریداران، ۱۶ همت سود برای تولیدکننده و بیش از یک همت درآمد مالیاتی برای دولت شد.
همچنین جریمه‌های سنگین تاخیر دربورس کالا باعث شد که تحویل خودروها با دقت و نظم بیشتری انجام شود؛ به‌طوری که تعداد تعهدات معوق کاهش محسوسی پیدا کرد.
اختلاف نظرهای قانونی و تفسیر متفاوت نهادهای نظارتی باعث شده بازار خودرو بلاتکلیف باشد. از دیدگاه ما، بازار خودرو دیگر انحصاری نیست و حضور چندین تولیدکننده داخلی و فعالیت واردکنندگان امکان رقابت واقعی را فراهم کرده است.
محدود کردن عرضه و قیمت‌گذاری از سوی شورا گاهی با نیاز واقعی مصرف‌کنندگان همخوانی ندارد و این باعث سردرگمی بازار می‌شود. تنها راهکار موثر، اجرای دقیق و به‌موقع دستورالعمل‌ها و اصلاح شیوه‌های عرضه است تا هم شفافیت ایجاد شود و هم رانت کاهش یابد.
شبکه بانکی به‌دلیل محدودیت‌های خود قادر به تامین نقدینگی کافی برای صنعت‌خودرو نیست. هدایت منابع سرمایه‌های سرگردان به بورس کالا می‌تواند فشار بر شبکه بانکی را کاهش دهد و تامین مالی خودروسازان را تسهیل کند. ابزارهایی مانند اوراق سلف موازی استاندارد وگواهی سپرده کالایی ظرفیت هدایت سرمایه‌ها به‌سمت تولید را فراهم می‌کنند و به‌تعادل بازار پولی کمک می‌کنند.
بورس کالا نه تنها ابزار کشف قیمت، بلکه ابزاری برای مدیریت سرمایه و هدایت منابع به تولید است و نقش آن نباید نادیده گرفته شود. آینده عرضه خودرو احتمالا ترکیبی از فروش مستقیم، نمایندگی‌ها و بورس کالا خواهد بود. این ترکیب می‌تواند هم تامین نقدینگی، هم شفافیت و هم عدالت در دسترسی مصرف‌کنندگان را مد نظر قرار دهد. اصلاح شیوه‌های قیمت‌گذاری، مدیریت عرضه و اجرای دقیق دستورالعمل‌ها محور اصلی تصمیم‌گیری‌های آینده خواهد بود.
در این صورت، بازار خودرو می‌تواند به‌سمت رقابتی شدن واقعی حرکت کند و مصرف‌کنندگان واقعی از این تغییرات منتفع شوند. بورس کالا می‌تواند به‌عنوان ابزار مکمل و گذار، بازار را از آشفتگی موقت نجات دهد؛ اما راهکار نهایی و بلندمدت، اصلاح شیوه‌های فروش و قیمت‌گذاری در نمایندگی‌ها و سیستم‌های رسمی فروش است.
تنها با یکپارچه‌سازی این ابزارها و مدیریت درست عرضه، می‌توان به بازار رقابتی واقعی رسید. تجربه سال‌های اخیر نشان داده که عرضه محدود خودرو در بورس، ضمن ایجاد شفافیت و کاهش واسطه‌ها، به تعادل نسبی قیمت‌ها کمک کرده و مصرف‌کنندگان واقعی از این تغییرات بهره‌مند شده‌اند.
سپهر دادجوی توکلی، سخنگوی شورای رقابت
شورای رقابت مسئول تنظیم‌گری در بازارهایی است که انحصار طبیعی دارند. در بازار خودرو، ورود شورا به‌دلیل وضعیت ملتهب بازار و شکست سایر نهادها در مدیریت عرضه بوده است.
بورس کالا هرچند ابزاری برای شفافیت است، اما جایگاه قانونی مشخصی برای عرضه خودرو ندارد. وظیفه شورا این است که بازار را به‌گونه‌ای مدیریت کند که مصرف‌کنندگان واقعی از رانت و واسطه‌ها آسیب نبینند و خودرو مستقیما به‌دست آن‌ها برسد.
تجربه دو سال اخیرنشان داده که فاصله قیمت کارخانه و بازار کاهش یافته و بسیاری از دلالان حذف شده‌اند که نوید رقابتی شدن تدریجی بازار را می‌دهد. شورای‌رقابت مطابق قانون برنامه هفتم توسعه عمل می‌کند و ورود به‌بازار خودرو تنها زمانی مجاز است که انحصار تشخیص داده شود.
دستورالعمل‌های صادرشده بدون تغییر باقی مانده و هیچ نهادی نمی‌تواند آن را تفسیر متفاوت کند. اگر خودروسازان نتوانند تعهدات خود را انجام دهند، این امر به‌ضرر بازار و مصرف‌کننده خواهد بود. اجرای دقیق دستورالعمل‌ها برای جلوگیری از نارضایتی مصرف‌کننده ضروری است.
موفقیت بورس کالا به اجرای دقیق و منظم دستورالعمل‌ها و شفافیت در عرضه بستگی دارد. هرگونه کوتاهی در این زمینه باعث از بین رفتن اعتماد مصرف‌کننده و افزایش فاصله قیمت کارخانه و بازار آزاد خواهد شد. همچنین، آموزش مصرف‌کنندگان و اطلاع‌رسانی شفاف، اهمیت زیادی دارد.
تجربه نشان داده است که بازار وقتی تحت نظارت دقیق و با ابزارهای قانونی شفاف مدیریت شود، هم برای تولیدکننده و هم برای مصرف‌کننده مفید خواهد بود. بورس کالا ابزاری ارزشمند برای شفافیت و کشف قیمت است؛ اما جایگزین کامل روش‌های فروش سنتی نیست.
این ابزار زمانی موفق خواهد بود که دستورالعمل‌ها دقیق اجرا شود، عرضه منظم باشد ومصرف‌کنندگان واقعی به‌راحتی بتوانند خودرو تهیه کنند.
تجربه دو سال اخیر نشان داده است که بورس کالا می‌تواند به کاهش رانت، حذف واسطه‌ها و ایجاد رقابت نسبی دربازار کمک کند؛ اما برای رسیدن به‌وضعیت ایده‌آل، اصلاحات ساختاری در قیمت‌گذاری وعرضه لازم است.
