چین، بزرگ‌ترین بازار حمل‌ونقل سنگین جهان، در سال ۲۰۲۴ با ثبت فروش بیش از ۲۳۰ هزار دستگاه وسیله‌نقلیه بدون آلایندگی، رکورد جدیدی را در حوزه حمل‌ونقل پاک به‌ثبت رساند. این دستاورد که بخش عمده آن از فروش کامیون‌ها و تریلرهای سنگین حاصل شده، نتیجه سیاست‌های حمایتی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و گسترش زیرساخت‌های سبز در این کشور است. از سویی رقابت برای تولید خودروهای کم‌آلاینده در دنیا بالا گرفته و تولیدکنندگان در تلاش برای عرضه محصولات برقی و گازوئیلی جهت تصاحب سهم بازار بیشتر در دنیا هستند. البته در این رقابت هنوز تولیدکنندگان خودروهای سنگین در کشور جایگاه خاصی از رقابت در بازارهای جهانی یا منطقه‌ای ندارند؛ از همین رو به‌بررسی وضعیت تولید خودروهای سنگین در سال میلادی گذشته خواهیم پرداخت.
چین پیشتاز تولید خودروهای بدون آلایندگی
درشرایطی که بحران تغییرات اقلیمی به یکی از چالش‌های حیاتی قرن بیست‌ویکم تبدیل شده، کشورهای مختلف به‌دنبال کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از طریق جایگزینی سوخت‌های فسیلی با انرژی‌های پاک هستند. یکی از پرچالش‌ترین حوزه‌ها، بخش حمل‌ونقل جاده‌ای است که به‌ویژه در زمینه کامیون‌ها و وسایل‌نقلیه سنگین، سهم بالایی در آلایندگی دارد. در این راستا، خودروهای سنگین و نیمه‌سنگین بدون آلایندگی (ZE-MHDV) نقشی کلیدی در آینده حمل‌ونقل پایدار ایفا می‌کنند.
چین به‌عنوان پیشتاز توسعه خودروهای الکتریکی و پاک، در سال‌های اخیر گام‌های بلندی در توسعه بازار ZE-MHDV برداشته و در سال ۲۰۲۴ به‌نقطه عطفی در این مسیر رسید.
جهش فروش در سال ۲۰۲۴؛ نقش سیاست‌های اقتصادی
بر اساس گزارش شورای بین‌المللی حمل‌ونقل پاک (ICCT)، فروش وسایل‌نقلیه سنگین بدون آلایندگی در چین در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۲۳۰ هزار دستگاه رسید؛ رکوردی تاریخی که عمدتا در سه‌ماهه پایانی سال مذکور محقق شد. این رشد چشمگیر به‌دلیل اجرای یک بسته محرک اقتصادی بزرگ توسط دولت چین در سپتامبر همان سال بود که زیرساخت‌های سبز، یارانه‌های حمل‌ونقل پاک و مشوق‌های تعویض ناوگان را هدف قرار داده بود.
کامیون‌ها و تریلرهای سنگین بیش از ۸۰ درصد از کل بازار ZE-MHDV را در اختیار داشتند؛ این مساله نشان‌دهنده گذار سریع صنعت حمل‌ونقل باری چین به‌سمت انرژی‌های پاک است.
کامیون‌های سنگین؛ پیشگام در تحول
بازار کامیون‌های سنگین در سال ۲۰۲۴ دچار تحول قابل‌توجهی در نوع پیشرانه‌ها شد. درحالی که کامیون‌های دیزلی همچنان ۵۷ درصد از بازار را در اختیار داشتند (کاهش از ۷۰ درصدی در ۲۰۲۳)، کامیون‌های گازسوز با ۲۹ درصد و کامیون‌های تمام‌برقی با ۱۳ درصد در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.
نکته جالب‌توجه، رشد سریع سهم کامیون‌های برقی در ماه دسامبر بود؛ فروش بیش از ۱۴ هزار و 700 دستگاه در این ماه باعث شد سهم بازار این دسته به ۲۰٫۹ درصد برسد؛ بیش از دو برابر ماه ژانویه. استفاده از باتری‌های لیتیوم‌آهن‌فسفات (LFP) و ظرفیت‌هایی نظیر ۲۸۲، ۳۵۰ و ۴۲۳ کیلووات-ساعت، نشان از تعادلی مناسب میان هزینه، برد و کارایی دارد.
در میان تولیدکنندگان، برندهایی چون XCMG، SANY و FAW در صدر فروش کامیون‌های برقی قرار داشتند؛ درحالی که برندهای سنتی مانند FAW، Dongfeng Motor و Sinotruk در بخش دیزلی پیشتاز بودند.
کامیون‌های نیمه‌سنگین؛ فاصله در حال کاهش
بازار کامیون‌های نیمه‌سنگین نیز شاهد تغییراتی مشابه بود. سهم دیزل به ۸۱ درصدکاهش یافت و سهم کامیون‌های برقی به ۱۴ درصد رسید. در ماه دسامبر، این رقم به ۲۲ درصد نیز افزایش یافت که رشدی چشمگیر نسبت به ابتدای سال محسوب می‌شود.
باتری‌های مورد استفاده در این دسته عمدتا در بازه ۵۰ تا ۱۰۰ کیلووات-ساعت بودند و از فناوری LFP بهره می‌بردند. برندهایی همچون Geely، Foton و Yutong به‌عنوان بازیگران اصلی بازار نیمه‌سنگین برقی ظاهر شدند.
اتوبوس‌های شهری و بین‌شهری؛ پیشتاز الکتریکی‌سازی
درحوزه حمل‌ونقل عمومی، اتوبوس‌های شهری در صدر تحول قرار دارند. سهم اتوبوس‌های برقی در چین نزدیک به ۱۰۰ درصد رسیده و تقریبا تمام ناوگان جدید شهری با پیشرانه‌های پاک تجهیز شده‌اند. تنها استثنا، اتوبوس‌های بین‌شهری است که همچنان وابسته به‌دیزل هستند و سهم اتوبوس‌های برقی در این دسته تنها ۶ درصد تا ۱۲ درصد در نوسان بود.
مشوق‌های پایان‌یافته در دسامبر ۲۰۲۴ باعث جهش فروش اتوبوس‌های شهری در آن ماه شد؛ بیش از ۱۷ هزار دستگاه به‌فروش رسید که قریب‌به‌اتفاق آن‌ها برقی بودند. در مقابل، فروش اتوبوس‌های سلول سوختی هنوز محدود و اغلب در سطح دو یا سه رقمی باقی مانده است.
فناوری تعویض باتری؛ راهکاری برای ناوگان‌های سنگین
باتری سوآپ یا تعویض باتری، به‌عنوان راهکاری نوظهور در کاهش زمان توقف ناوگان‌ها، در سال‌های اخیر در چین محبوبیت یافته است. این فناوری امکان خرید خودرو بدون باتری و اجاره باتری از اپراتورهای ثالث را فراهم کرده و با حذف زمان شارژ، بهره‌وری ناوگان‌های باری را افزایش داده است.
در سال ۲۰۲۴، فروش وسایل‌نقلیه با قابلیت تعویض باتری به ۲۹ هزار و 569 دستگاه رسید که نسبت به‌سال قبل ۹۴ درصد رشد نشان می‌دهد. این فناوری به‌ویژه در صنایعی مانند معدن، فولاد و لجستیک بندری مورد توجه بوده است.
کامیون‌های گازسوز؛ فرصتی پنهان، تهدیدی آشکار
افزایش فروش کامیون‌های گازسوز (CNG و LNG) پدیده‌ای نوظهور در بازار چین است. عواملی مانند رفع محدودیت‌های کرونایی، افزایش واردات گاز و کاهش قیمت سوخت‌های گازی نسبت به‌دیزل، باعث رشد تقاضا در این بخش شده است.
با این حال، کارشناسان نسبت به‌آلایندگی بالای این خودروها هشدار داده‌اند. اکسید انتشار نیتروژن کامیون‌های گازسوز معمولا زیاد و قابل توجه است و همچنین خطر نشت متان، گازی بسیار قوی در ایجاد گرمایش زمین وجود دارد.
اما نگرانی‌ها درباره انتشار آلاینده‌هایی چون اکسید نیتروژن و متان، باعث تردید درباره پایداری این گزینه شده است. تحلیل‌ها نشان می‌دهند کامیون‌های گازسوز تنها بهبود محدودی نسبت به دیزل در کاهش آلاینده‌ها دارند و در برخی موارد حتی می‌توانند پرریسک‌تر باشند. تاکنون هشدارهایی درخصوص آلایندگی کامیون‌ها و کشنده‌های گازسوز صادر شده و به‌رغم این‌که کشور ما ذخایر غنی از سوخت گاز دارد، تاکنون هیچ‌یک از خودروسازان داخلی برای تولید یا مونتاژ خودروهای سنگین گازسوز در کشور اقدامی نکرده‌اند. شاید زمان آن رسیده که سبد سوختی در کشور بازتعریف و خودروسازان جهت تنوع محصولات براساس سیاست‌های سوختی برنامه‌ریزی جامعی انجام دهند.
مقایسه با بازارهای جهانی
چین نه‌تنها در حوزه تولید و فروش خودروهای الکتریکی سواری، بلکه در بخش خودروهای سنگین بدون آلایندگی نیز از رقبای خود جلو افتاده است. برای مثال، در سال ۲۰۲۳ سهم فروش ZE-MHDV در اتحادیه‌اروپا کمتر از ۲ درصد و در آمریکا حدود یک درصد بود. این درحالی است که چین با زیرساخت گسترده، حمایت دولتی و سیاست‌گزاری هدفمند، به‌سهم بیش از ۱۰ درصد در کل ناوگان سنگین نو رسیده است.
برخی کشورهای در حال توسعه، از جمله هند و برزیل نیز در حال الگوبرداری از مدل چینی برای توسعه حمل‌ونقل پاک هستند.
فرصت‌ها و چالش‌های ایران
بازار حمل‌ونقل سنگین ایران با چالش‌هایی نظیر فرسودگی ناوگان، مصرف بالای سوخت و نبود زیرساخت‌های مدرن مواجه است. تجربه چین در گذار به‌خودروهای پاک می‌تواند الگویی قابل اقتباس برای ایران باشد؛ به‌ویژه با توجه به‌وجود ظرفیت‌های تولیدی، منابع لیتیوم و نیاز مبرم به کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ.
اما این گذار نیازمند سرمایه‌گذاری زیرساختی، حمایت قانون‌گذار، واردات فناوری و تدوین نقشه راه برای تعویض ناوگان فرسوده است. تعویض باتری نیز می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای ناوگان‌های سازمانی یا صنعتی در ایران باشد.
تحول در بازار وسایل‌نقلیه سنگین بدون آلایندگی در چین نه‌تنها از منظر فناوری، بلکه از منظر سیاست‌گزاری، زنجیره‌تامین و زیرساخت، نمونه‌ای موفق از گذار سبز در مقیاس صنعتی است. این تجربه نشان می‌دهد با برنامه‌ریزی دقیق، حتی پیچیده‌ترین بخش‌های حمل‌ونقل نیز می‌توانند به‌سمت پاکی و پایداری حرکت کنند. ایران و سایر کشورهای درحال توسعه می‌توانند از این الگو بهره‌برداری کنند تا هم‌زمان با توسعه اقتصادی، به‌سمت کاهش آلایندگی و حفظ محیط‌زیست گام بردارند.
