استفاده از حملونقل ریلی در ایران چه جایگاهی دارد و چه فرصتهایی را در اختیار کشور قرار میدهد که احتمالا در این حوزه از آنها استفاده نشده است؟ شبکه ریلی ایران در ابعاد بینشهری و با قابلیت حمل بار تجاری، حدود ۹۳ سال قدمت دارد و ۷ سال دیگر ۱۰۰ساله خواهد شد. در این میان، جغرافیای خاص ایران (رشته کوههای صعبالعبوری که یک فلات مرکزی ایجاد کردهاند و دو دشت بزرگ در دل کشور) ساخت شبکه ریلی تورمانند در کشور را بر خلاف کشورهایی همچون ژاپن، ترکیه و بخش عمده اروپایغربی دشوار میکند. با این همه، ایران در یک قرن گذشته، در این حوزه بد عمل نکرده است و البته، فرصتهایی نیز در دسترس است که ظاهرا به زودی فعال میشوند.
ریل چقدر مهم است؟
تونی جات (Tony Judt) تاریخنگار مشهور آمریکایی که پژوهشهای متعددی در مورد نقش راهآهن در زندگی انسان مدرن انجام داده، در مقاله ای که در نشریه «The New York Review of Books» منتشر شده و در سایت ترجمان ترجمهای از آن منتشر شده است، مینویسد:« به این فکر کنید مردان و زنان پیش از آمدن راهآهن دنیا را چگونه می دیدند. این نگاه تا حدی تابع ادراک محدود انسانها بود. تا سال ۱۸۳۰ افراد کمی میدانستند مناظر ناشناخته، شهرهای دوردست یا سرزمینهای بیگانه چه شکلی هستند چون فرصت یا دلیلی برای مسافرت به آن مکانها نداشتند.»
او ادامه میدهد:«از زمان اختراع قطار و به لطف آن، مسافرت نماد و نشانه مدرنیته است: قطار -در کنار دوچرخه، اتوبوس، خودرو، موتورسیکلت و هواپیما- در هنر و تجارت به عنوان نشانه حضور یک جامعه در خطِ مقدمِ تغییر و نوآوری بهکار رفته است. بااینحال در اکثر موارد، استناد به شکل خاصی از حملونقل بهعنوان نشانی از مدرنیته و معاصربودن کاربردی موقت داشت. دوچرخهها فقط در دو دوره از دهه ۱۸۹۰ پدیدهای «مدرن» بودند. موتورسیکلتها در دهه ۱۹۲۰ «مدرن» محسوب میشدند. خودروها (مثل هواپیماها) در دوران ادوارد هفتم (دهه اول قرن بیستم) «مدرن» بودند، و دوباره در دهه ۱۹۵۰ بهوسیلهای «مدرن» تبدیل شدند. قطار، داستان متفاوتی دارد. قطارها تا دهه ۱۸۴۰ نمادِ بیرونیِ زندگی مدرن بودند.»
شبکه ریلی در ایران: کجا ایستادهایم؟
اما راهآهنی که این اندازه مهم است و نه فقط تاثیر جدی در حوزه اقتصاد و تجارت دارد بلکه بهقول تونی جات اساسا زندگی انسان مدرن را متحول کرده، در ایران چه تاریخچهای را از سر گذرانده و امروز کجا ایستاده است؟
نخستین خطوط راهآهن ایران در زمان قاجار و بهصورت محدود، ازجمله میان تهران و شهرری کشیده شدند، اما خطوط اصلی با قابلیت عبور از استانهای مختلف و حمل بار تجاری در ابعاد سنگین تا زمان پهلوی اول ایجاد نشده بودند. کلنگ تاسیس خطآهن در ایران طی سال ۱۳۰۶ خورد و بر اساس اطلاعاتی که در سایت شرکت خطآهن جمهوری اسلامی ایران منتشر شده و از سال ۱۳۱۷ بهروزرسانی میشود، در این سال، ایران صاحب حدود هزار و ۵۹۰ کیلومتر خط راه آهن در سراسر کشور بوده است.
طول خطوط خطآهن سراسری ایران تا سال ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب، به ۴ هزار و ۵۶۷ کیلومتر رسید و با بروز جنگ میان ایران و عراق، تا سال ۱۳۶۸ تقریبا ثابت ماند. طول خطوط اصلی راهآهن ایران در پایان سال ۱۳۹۸؛ به ۱۱ هزار و ۶۵۹ و طول خطوط فرعی به بیشاز ۳ هزار کیلومتر میرسد. به این ترتیب، بر اساس آمارهایی که توسط بانکجهانی منتشر شدهاند، ایران بر اساس طول خطوط راهآهن، یکی از ۲۰ کشور نخست جهان است. این آمار البته جای تعجب ندارد، چراکه ایران از نظر وسعت و از نظر جمعیت نیز در میان ۲۰ کشور نخست در جهان قرار دارد.
نکته جالب توجه در گزارش بانکجهانی حضور کشورهایی با وسعت کم و عمدتا در اروپاست که شبکه ریلی آنها سراسر خاکشان را می پوشاند. به عنوانمثال، آلمان با وسعتی در حدود یکسوم ایران، در سال ۲۰۱۸ صاحب بیشاز ۳۳ هزار کیلومتر خط آهن بود.
فرصتهای کشفنشده
وسعت ایران و موقعیت ژئوپولتیک منحصربهفرد آن ایجاب میکند بخش بزرگی از فرصتهای اقتصادی نهفته در توسعه شبکه ریلی ایران، محقق نشده باقی بمانند. در این زمینه طرحهای بزرگی اجرا شده و طرحهای بزرگتری هنوز عملی نشدهاند.
بهعنوانمثال روز گذشته اسحاق جهانگیری، معاوناول رئیسجمهوری خبر داد ساخت مسیر ریلی میان شلمچه در ایران و شهر بصره در عراق در دستور کار قرار دارد. باتوجه به نفوذ سیاسی و اقتصادی ایران در عراق و سوریه، پیشبینی اینکه شبکه ریلی ایران بتواند در کمتر از یکدهه دیگر به آبهای دریای مدیترانه متصل شود، دور از انتظار نیست و این، دهها برابر خامفروشی نفت ارزش خواهد داشت.
ازآنسو، بهتازگی خطآهن خواف-هرات میان ایران و افغانستان پس از سالها افتتاح شد و چندی بعد، نثار احمدفیضی غوریانی، وزیر صنعت و تجارت افغانستان خواستار اتصال این مسیر به بندر چابهار در ایران شد. نگاهی به نقشه جغرافیا نشان میدهد افغانستان کشوری «محصور در خشکی» (Landlocked) است که هیچ راهی به دریاهای آزاد ندارد و از سمت شرق هم با رشتهکوههای سر به فلک کشیده هیمالیا محصور شده است.
به این ترتیب، گشایش مسیر تجاری میان سواحل جنوبی در ایران و افغانستان، یکی از فرصتهای تجاری برای دو کشور در سالهای آینده خواهد بود. مسیر طلایی دیگر برای تجارت ریلی ایران، اتصال سواحل مکران به شبکه ریلی سراسری ایران، جمهوریآذربایجان، روسیه و سپس اروپا خواهد بود.
«دنیای خودرو» پیش از این در گزارشی با عنوان «مسیر طلایی برای تجارت ایران»، به این موضوع پرداخته بود. بر این اساس، «کریدور شمال-جنوب» که میتواند کالاهای تولیدشده در هند را به عنوان سومین اقتصاد بزرگ جهان در دهه آینده به اروپا برساند، فرصت ترانزیتی بینظیری برای کشور خواهد بود. در بخش ریلی، خطآهن رشت-آستارا در ایران، تنها بخش ریلی تکمیلنشده در این پروژه چندملیتی و عظیم است که احتمالا تا سال آینده تکمیل خواهد شد.