بازار خودرو در ایران سال‌هاست که به‌عنوان یکی از پرچالش‌ترین حوزه‌های اقتصادی کشور مطرح است؛ بازاری که درگیر دوگانگی میان عرضه محدود، تقاضای انباشته و سیاست‌های دستوری دولت‌ها بوده است. در این میان، خودرو نه تنها یک کالای مصرفی، بلکه به کالایی سرمایه‌ای و حتی ابزاری برای سوداگری تبدیل شده است. قیمت‌گذاری دستوری، اختلاف میان قیمت کارخانه و بازار آزاد، ایجاد صف‌های طولانی قرعه‌کشی، شکل‌گیری رانت‌های گسترده و نارضایتی مصرف‌کنندگان از جمله پیامدهای این ساختار معیوب بوده است.
در چنین شرایطی، عرضه خودرو در بورس کالا به‌عنوان یک راهکار اصلاحی و شفاف‌ساز مطرح شده و توانسته است در مدت کوتاهی، بخشی از مشکلات ساختاری بازار خودرو را کاهش دهد. تجربه عرضه برخی محصولات ایران‌خودرو و سایپا در بورس کالا نشان داد این سیاست می‌تواند با ایجاد شفافیت در قیمت‌ها، کاهش نقش واسطه‌ها و افزایش حقوق مصرف‌کنندگان، گامی موثر در جهت اصلاح بازار خودرو باشد.
چالش‌های سنتی بازار خودرو
دهه‌هاست که صنعت‌خودرو ایران با مشکلات ساختاری دست‌وپنجه نرم می‌کند. قیمت‌گذاری دستوری که با هدف حمایت از مصرف‌کننده اجرا شد، عملا نتیجه‌ای معکوس به همراه داشته است.
اختلاف شدید میان قیمت کارخانه و بازار آزاد، انگیزه‌ای قوی برای سوداگری و واسطه‌گری ایجاد کرد و همین امر منجر به شکل‌گیری بازاری غیرشفاف و مملو از رانت شد.
از سوی دیگر، خودروسازان با زیان انباشته ناشی از فروش زیر قیمت واقعی مواجه شدند و همین امر توان سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و بهبود کیفیت را از آن‌ها سلب کرد. در واقع، سیاست‌های دستوری نه تنها به مصرف‌کننده نفعی نرساند، بلکه خودروساز و مشتری هر دو بازنده این بازی شدند.
بورس کالا؛ مسیر تازه‌ای برای اصلاح بازار
با توجه به این شرایط، عرضه خودرو در بورس کالا از سوی دولت و مجلس به‌عنوان یکی از اصلاحات اساسی مطرح شد. بورس کالا بستری است که در آن شفافیت قیمت‌ها تضمین می‌شود، معاملات در چارچوب قانونی و نظارت کامل انجام می‌گیرد و امکان سوءاستفاده واسطه‌ها به‌حداقل می‌رسد.
ورود خودرو به بورس کالا، به معنای پایان دادن به قیمت‌گذاری دستوری و نزدیک شدن قیمت‌ها به واقعیت‌های بازار است.
در این روش، عرضه و تقاضا تعیین‌کننده قیمت است و مصرف‌کننده نهایی می‌تواند با اطمینان بیشتری نسبت به خرید اقدام کند.
مزایای عرضه خودرو در بورس کالا
شفافیت قیمت‌گذاری: یکی از مهم‌ترین مزایای عرضه خودرو در بورس، شفافیت در فرآیند کشف قیمت است. قیمت‌ها در بورس براساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود و همه فعالان بازار می‌توانند روند معاملات را به‌صورت شفاف مشاهده کنند.
حذف واسطه‌گری و کاهش رانت: عرضه خودرو در بورس عملا واسطه‌ها را از میدان خارج می‌کند. در این سیستم، خریدار واقعی امکان دسترسی مستقیم به خودرو را دارد و فرصت دلالی و سوداگری کاهش می‌یابد.
افزایش درآمد خودروسازان و کاهش زیان انباشته: با فروش خودرو در بورس، خودروسازان مجبور به فروش زیر قیمت واقعی نخواهند بود و همین امر به کاهش زیان انباشته و افزایش توان مالی آن‌ها کمک می‌کند.
حمایت از مصرف‌کننده نهایی: برخلاف تصوری که ممکن است وجود داشته باشد، عرضه خودرو در بورس درنهایت به‌نفع مصرف‌کننده است. چراکه قیمت‌ها واقعی می‌شوند، قرعه‌کشی‌های غیرشفاف حذف می‌شود و مشتری می‌تواند با سازوکاری روشن و عادلانه خرید کند.
تقویت صنعت خودرو: درآمد بیشتر خودروسازان از محل فروش عادلانه می‌تواند در مسیر ارتقای کیفیت، توسعه فناوری و بهبود خدمات پس از فروش هزینه شود.
تجربه جهانی موفق: بسیاری از کشورها برای مدیریت کالاهای پرتقاضا و جلوگیری از رانت، از بورس کالا استفاده کرده‌اند. تجربه عرضه خودرو در چین و هند نمونه‌هایی از موفقیت این سیاست است که می‌تواند برای ایران نیز الگوبخش باشد.
تجربه خودروسازان در بورس
ایران‌خودرو و سایپا به‌عنوان دو خودروساز بزرگ کشور، بخشی از محصولات خود را در بورس کالا عرضه کرده‌اند. نتایج اولیه نشان داد که این سیاست علاوه‌بر ایجاد شفافیت، توانسته است اعتماد نسبی مشتریان را جلب کند. به‌عنوان مثال، عرضه محصولات پرتیراژ در بورس، اختلاف قیمت بازار و کارخانه را کاهش داده و شرایط را برای رقابتی‌تر شدن بازار فراهم کرده است.
کارشناسان اقتصادی بر این باورند که اگر عرضه در بورس کالا به صورت مستمر و همه‌جانبه ادامه یابد، نه تنها رانت‌های موجود از بین می‌رود، بلکه صنعت‌خودرو کشور نیز در مسیر اصلاح و توسعه قرار خواهد گرفت.
از سوی دیگر، کارشناسان اقتصادی بر اهمیت همراهی دولت تاکید دارند. به اعتقاد آنان، بورس کالا زمانی می‌تواند موفق عمل کند که دولت دخالت‌های دستوری را کنار گذاشته و اجازه دهد مکانیزم بازار تعیین‌کننده قیمت باشد.
آینده عرضه خودرو در بورس
با توجه به نتایج اولیه مثبت، انتظار می‌رود دامنه عرضه خودرو در بورس کالا گسترده‌تر شود. کارشناسان پیشنهاد می‌کنند تمامی محصولات پرتیراژ و حتی خودروهای وارداتی نیز از این مسیر عرضه شوند تا بازار به سمت تعادل واقعی حرکت کند.
چشم‌انداز بلندمدت این سیاست، ایجاد بازاری رقابتی، حذف کامل رانت و تقویت بنیه مالی خودروسازان است؛ بازاری که در آن، مصرف‌کننده با اطمینان خرید کند و خودروساز با توان مالی بیشتر به‌سمت ارتقای کیفیت و نوآوری حرکت کند.عرضه خودرو در بورس کالا، تحولی بنیادین در بازار خودرو ایران به‌شمار می‌رود. این سیاست توانسته است بخشی از مشکلات قدیمی را کاهش دهد و چشم‌انداز روشنی برای آینده بازار خودرو ترسیم کند. شفافیت، حذف واسطه‌گری، افزایش درآمد خودروسازان و حمایت از حقوق مصرف‌کننده، چهار ستون اصلی این تحول به‌شمار می‌رود.
اگر دولت، مجلس و خودروسازان بر استمرار و تقویت این سیاست پافشاری کنند، می‌توان امیدوار بود که صنعت‌خودرو ایران از چرخه زیان و آشفتگی خارج شده و وارد مسیر توسعه و رقابت جهانی شود.
